Overig
2e deel artikelen juridische aspecten BDK
dit zijn de laatste 12 artikelen voor het vak juridische aspecten van bedrijfskunde. Kopen scheelt een hoop tijd en moeite!
[Meer zien]Voorbeeld 4 van de 90 pagina's
Voorbeeld 4 van de 90 pagina's
In winkelwagengesponsord bericht van onze partner
Verkoper
VolgenVoorbeeld van de inhoud
vaccin state of the art| 642 | Wat als het coronavaccin niet ‘state of the art’ blijkt te zijn?
Michel de Ridder – mr. M.J.J. Ridder is advocaat bij KBS Advocaten in Utrecht en redactielid van dit blad
Wat zijn de risico’s van de vaccins op een termijn van langer dan enkele maanden? Kan het product dat
met ‘lichtsnelheid’ is ontwikkeld, onderzocht en op de mark is gebracht, wel als ‘state of the art’ worden
beschouwd? Wat zijn in deze de aansprakelijkheidsrisico’s voor de producent en de hulpverlener? Michel
de Ridder zet de wetgeving, de leerstukken en de jurisprudentie op een rij, en concludeert dat in ieder geval
begin 2021 producent noch hulpverlener zich veel zorgen hoeven te maken.
Op 9 januari 2020 heeft de WHO bekend gemaakt dat de en dat zorgt ervoor dat de lichaamscellen van de gevacci-
Chinese autoriteiten een nieuw coronavirus hadden ont- neerden zelf een stukje van het corona-eiwit aanmaken,
dekt bij een patiënt met longontsteking in een ziekenhuis waartegen dan een immuunreactie op gang komt. Van
in Wuhan. De WHO gaf daarbij aan dat er geen maat- dit type vaccin is niet eerder een vaccin toegelaten op de
regelen nodig zijn, ook niet voor reizigers van of naar markt.6 Het vaccin wordt als veilig beschouwd omdat er
China.1 Ook Minister voor Medische Zorg Bruins maakte geen levend vaccin wordt ingespoten.7
zich op dat moment nog geen zorgen. Op 24 januari 2020 Binnen de Europese Unie is er al een order geplaatst van
berichtte hij de Tweede Kamer: 200 miljoen van deze vaccins. Nederland zou dan tussen
7,7 en 11,7 miljoen BNT-162 vaccins krijgen. De verwach-
‘In Nederland zijn we voorbereid op dit soort situaties. (…) ting is dat reeds in januari 2021 de eerste vaccinaties zul-
Gemeentelijke gezondheidsdiensten (GGD-en), infectio- len worden verricht.8
logen, huisartsen en ziekenhuizen zijn op de hoogte van
het coronavirus en hoe te handelen. Een diagnose kan snel
gesteld worden. Het RIVM en het Erasmus MC beschikken 1. Aansprakelijkheid producent voor gebrekkig
over goede laboratoriumtesten waarmee het virus aange- vaccin
toond kan worden. Mocht er een patiënt worden gevonden
die daadwerkelijk besmet blijkt te zijn met het nieuwe co- 1.1 Gebrekkigheidsbeoordeling
ronavirus, dan zal deze in isolatie verblijven.’2
Een product is gebrekkig, aldus artikel 6:186 lid 1 BW,
Dit bleek een majeure onderschatting van de risico’s. Cir- indien het niet de veiligheid biedt die men daarvan mag
ca zes weken later was er wereldwijd een pandemie en verwachten, alle omstandigheden in aanmerking geno-
werd het maatschappelijk leven nagenoeg stilgelegd. Dit men en in het bijzonder: de presentatie van het product;
was het startschot van: ‘The Great Vaccine Race’.3 Acht het redelijkerwijs te verwachten gebruik van het product;
maanden later en zijn er veel vaccins in ontwikkeling. en het tijdstip waarop het product in het verkeer werd
Het overzicht van de WHO van 12 november 2020 maakt gebracht.9
melding van 48 ‘candidate vaccines in clinical evaluati- De bij corona in aanmerking te nemen omstandigheden
on’ en 164 ‘candidate vaccines in preclinical evaluation’.4 zijn bijzonder. Die maken mijns inziens ook dat niet snel
Eén van de koplopers is het proefvaccin van Pfizer, het kan worden aangenomen dat het vaccin naar de maatsta-
zogenaamde BNT162-vaccin. Pfizer heeft eerst halver- ven van januari 2021 als een gebrekkig product kan wor-
wege maart 2020 het plan ontwikkeld om het vaccin te den gekwalificeerd. Daarbij is onder meer van belang:
ontwikkelen Het doel daarvan was het vaccin met ‘licht- a) de relatief beperkte wetenschappelijke kennis over
snelheid’ op de markt te brengen.5 COVID-19;
Het BNT-162 vaccin is gebaseerd op een nieuwe techno- b) de zeer grote maatschappelijke behoefte aan een
logie. Er wordt een genetische code (mRNA) ingespoten vaccin;
1 Zie: https://bit.ly/2HX2mjm.
2 Zie: https://bit.ly/36q47z3.
3 Zie: https://bit.ly/2Jmuwo9 en https://bit.ly/2VoqBtz.
4 Zie: https://bit.ly/2KMTgXf.
5 Zie: https://bit.ly/37hyk2s.
6 Zie Lara Harmans: ‘De vele wegen naar een covid-19-vaccin’, NTvG 2020;164:C4572.
7 Zie voor een voorbeeld van de bijwerkingen van een vaccin met levende virussen: Hof Den Bosch 4 juni 2013, ECLI:NL:GHSHE:2013:-
CA2114, waarbij het overigens ging om een vaccin voor konijnen (myxomatose).
8 Zie: https://bit.ly/2JsYyXv.
9 De tekst is gelijkluidend aan artikel 6 van de Richtlijn 85/374 EEG inzake de aansprakelijkheid voor producten met gebreken.
27
this jurisquare copy is licenced to Rijksuniversiteit Groningen
3d6219ab-215f-4d17-89fb-828ae3d48b52
, Letsel & Schade 2020 nr. 4
c) de noodzaak om het vaccin ook zo snel mogelijk te haas/Rockwool-arrest15 overwoog de Hoge Raad dat op
kunnen toedienen; een producent een onderzoeksplicht rust. De producent
d) het feit dat er geen alternatieven beschikbaar zijn, al- moet zich voorafgaand aan de marktintroductie ervan
thans geen alternatieven waarvan bekend is dat die vergewissen welk effect zijn product kan hebben op de
veiliger zijn; voor de hand liggende toepassingen daarvan.
e) de grote effectiviteit van het vaccin10 Hoewel de fabrikant in dit geval gezien de bijzondere
f) het feit dat een COVID-19 besmetting in potentie do- omstandigheden vermoedelijk wel afdoende aan zijn on-
delijk kan zijn; en derzoeksplicht heeft voldaan (zie omstandigheden a t/m
g) het feit dat er (nog) geen effectieve geneesmiddelen g), is dat op voorhand niet zeker. Juist bij een nieuwe
beschikbaar zijn ter behandeling van een COVID-19 medische hulpzaak16 rust immers een vergaande ver-
infectie. plichting op de producent, zeker indien het gaat om een
Gezien deze bijzondere omstandigheden valt de kosten/ nieuwe techniek.
baten-analyse, de zogeheten ‘risk-utility test’11, (begin Zie in dit kader ook het vonnis van Rechtbank Zeel-
2021) mijns inziens duidelijk uit ten gunste van het vac- and-West-Brabant17 inzake borstimplantaten van het
cin en daarmee van de producent. merk Eurosilicone. De rechtbank overwoog dat van een
producent van implantaten mag worden verwacht dat zij
Ook in het Halcion-arrest12 werd dit toetsingskader ge- ten behoeve van het door haar in het handelsverkeer te
hanteerd. Het Hof had naar het oordeel van de Hoge brengen product tevoren zodanige research doet dat ge-
Raad terecht het ‘risico op ernstige bijverschijnselen afge- zondheidsklachten als waar het hier om ging niet kun-
wogen tegen het positieve effect van het middel’. Vooral nen optreden. Doen die klachten zich wel voor, dan is
omstandigheid d), het niet beschikbaar zijn van veiliger die research – kennelijk – onvoldoende geweest, aldus
alternatieven, doet daarbij de balans doorslaan.13 Als het de rechtbank.
vaccin later toch ongewenste bijwerkingen blijkt te heb-
ben die vanwege de snelle marktintroductie niet kenbaar
waren, is daarmee dus nog niet gegeven dat het vaccin Vanwege de noodzaak van
niet de veiligheid heeft geboden die daarvan mocht wor- snelle marktintroductie en de
den verwacht.14 Juist vanwege de noodzaak van een snel- vele onduidelijkheden zijn hoge
le marktintroductie en het feit dat er nog veel onduide- verwachtingen omtrent de veiligheid
lijkheden zijn, maakt dat een hoog verwachtingspatroon van het vaccin misschien niet redelijk.
op dat punt misschien niet redelijk is. Een product mag
ook niet als gebrekkig worden beschouwd enkel omdat
nadien een beter product in het verkeer is gebracht, aldus In dit kader is voorts van belang dat het vaccin geen
artikel 6:186 lid 2 BW. ‘geneesmiddel’ is in de strikte betekenis van het woord.
Het wordt enkel toegediend aan niet-zieke mensen om te
Maar er zijn ook zeker argumenten die ervoor pleiten wel voorkomen dat zij besmet kunnen raken. Een besmetting
gebrekkigheid van het vaccin aan te nemen. Zo kan het kan weliswaar een zeer dramatisch beloop hebben, en
beperkte onderzoek dat voorafgaand aan de marktintro- zelfs fataal zijn, maar de kans op een ernstig beloop is
ductie heeft plaatsgevonden op zichzelf reeds meebren- statistisch gezien relatief klein. De risico’s van een be-
gen dat de producent aansprakelijk is voor de gebreken smetting doen zich althans in zeer overwegende mate
die zich na marktintroductie openbaren. In het Kool- voor bij ouderen en patiënten met een onderliggend lij-
10 Het Pfizer vaccin zou voor 90 % effectief zijn, terwijl een effectiviteit van 50 % al als een ‘game changer’ wordt beschouwd. Zie ook: The
Lancet 27 oktober 2020: S.H. Hodgson e.a.: ‘What defines an efficacious COVID-19 vaccine? A review of the challenges assessing the clinical
efficacy of vaccines against SARS-CoV-2’.
11 Zie hierover Stolker; GS Onrechtmatige daad, art. 6:186 BW, aant. 2.11: ‘De risk/utility-test’.
12 HR 30 juni 1989, NJ 1990, 652 (Halcion) r.o. 4.4.2.
13 Dat het niet beschikbaar zijn van alternatieven een belangrijke omstandigheid is bij de gebrekkigheidsbeoordeling volgt onder andere uit:
HR 30 juni 1989, NJ 1990, 652, Halcion, m.nt. van Brunner; Rb. Midden Nederland 23 januari 2019, ECLI:NL:RBMNE:2019:237, Mesh-mat-
je; Rb. Rotterdam 21 juni 2017, ECLI:NL:RBROT:2017:4825 en ECLI:NL:RBROT:2017:5027 MoM-Heupprothese. Zie voor een voorbeeld uit
de Engelse jurisprudentie de uitspraak van het Engeland en Wales High Court (Queen’s Bench Division) in de zaak Colin Gee & e.a. tegen
DePuy International Ltd [2018] EWHC 1208 (QB). Door het High Court werd geconcludeerd dat een Metaal op Metaal (MoM) heupprothese
niet gebrekkig was om dat niet vast kwam te staan dat eventuele destijds beschikbare alternatieve protheses betere resultaten boekten. Zie
voor een voorbeeld uit de Duitse jurisprudentie: de uitspraak van het Oberlandesgericht Schleswig-Holstein van 20.12.2013 (4 U 121/11)
die in het kader van de ‘Nutzen-Risiko-Abwägung’ van het geneesmiddel VIOXX onder andere overwoog dat voor de schadelijke effecten
moeten worden gekeken of er op het moment van het op de markt brengen minder gevaarlijke alternatieve therapieën beschikbaar waren.
14 Vgl. V.L. Derkx, ‘Een bloedserieus dilemma: optimale versus maximale veiligheid van bloedvoorziening’, TvGR 2001, 8.
15 HR 22 oktober 1999, ECLI:NL:HR:1999:ZC2994, NJ 2000, 159, m.nt. A.R. Bloembergen (Koolhaas/Rockwool)
16 Onder medische hulpzaken wordt in dit geval verstaan zaken die gebruikt worden ter uitvoering van een geneeskundige behandeling.
17 Rb. Zeeland-West-Brabant 25 januari 2014, ECLI:NL:RBZWB:2014:3600, (Eurosilicone).
28
this jurisquare copy is licenced to Rijksuniversiteit Groningen
3d6219ab-215f-4d17-89fb-828ae3d48b52
, vaccin state of the art
den.18 Dat brengt mee dat een gezonde gevaccineerde 1.2 Ontwikkelingsrisico
redelijkerwijs ook mag verwachten dat de kans op een
(ernstige) complicatie vrijwel nihil is. Het gaat bij de ge- Indien het vaccin al als een gebrekkig product kan wor-
brekkigheidsbeoordeling immers om de veiligheid ‘die den beschouwd, rijst als vervolgvraag of de producent
het grote publiek gerechtigd is te verwachten’, aldus de toch aan aansprakelijkheid kan ontkomen door zich te
considerans van de Europese richtlijn inzake productaan- beroepen op een ‘ontwikkelingsrisicoverweer’ als be-
sprakelijkheid.19 Gelet op het feit dat een vaccin als een doeld in artikel 6:185 lid 1 en onder e BW.25 In de rechts-
medische hulpzaak valt te beschouwen, mag het publiek leer wordt dit vaak aangeduid als het ‘state of the art’
van een ‘bijzonder hoog’ veiligheidsniveau uitgaan. Dit verweer. Een verwarrende term, die in de wettekst ook
volgt uit het arrest van het Europese Hof van Justitie van niet wordt gehanteerd en waarvan het gebruik dient te
5 maart 2015,20 inzake gebrekkige pacemakers en implan- worden vermeden, aldus Stolker.26 Voor een geslaagd be-
teerbare cardioverter defibrillatoren die werden geprodu- roep op dit verweer dient de producent te bewijzen dat
ceerd door Boston Scientific Medizintechnik. het op grond van de stand van de wetenschappelijke en
Zie in dit kader ook de uitspraak van Rechtbank Amster- technische kennis op het tijdstip waarop hij het product
dam van 3 februari 1999,21 waarbij als gevolg van een in het verkeer bracht, onmogelijk was het bestaan van
bloedtransfusie een HIV-besmetting optrad. De rechtbank het gebrek te ontdekken.27
was van oordeel dat het publiek mocht verwachten dat Hoewel het ontwikkelingsrisicoverweer bij uitstek ziet
het transfusiebloed 100% HIV vrij zou zijn.22 Overigens op gevaren die op het moment van marktintroductie niet
werd de aansprakelijkheid van de producent Sanquin kenbaar zijn en die pas op langere termijn bekend wor-
toch afgewezen, omdat het (hierna te bespreken) ont- den, heeft dat verweer in dit geval vermoedelijk weinig
wikkelingsverweer slaagde.23 kans van slagen. Dit met name gelet op: de ‘lichtsnelheid’
waarmee het vaccin is ontwikkeld en het onderzoek naar
Overigens is het denkbaar dat er sprake is van zogeheten mogelijke bijwerkingen hooguit enkele maanden heeft
‘relatieve gebrekkigheid’. De risk-utility test valt immers geduurd, terwijl het gaat om een nieuwe techniek waar-
niet voor elke categorie van ‘gevaccineerden’ hetzelfde voor niet eerder een vaccin op de markt is toegelaten. Het
uit. Ouderen en risicogroepen hebben er evident meer beperkte onderzoek (in elk geval in tijdsduur) zal niet
belang bij om de kans op een besmetting te reduceren. als een ‘state of the art’-onderzoek zijn te kwalificeren.
De afweging tussen de voor- en nadelen valt voor die Dat de onderzoekverplichting die op de fabrikant van een
categorie dan ook anders uit. nieuw vaccin rust voorafgaand aan de marktintroductie
Zie in dit kader bijvoorbeeld het vonnis van Rechtbank vergaande verplichtingen met zich brengt, is reeds toege-
Rotterdam van 21 juni 2017 inzake MoM-heupprothe- licht.28 Dit maakt ook dat mijns inziens een beroep op het
ses.24 De rechtbank overwoog dat de gebrekkigheidsbe- ontwikkelingsrisicoverweer niet snel zal slagen.
oordeling in beginsel niet per individuele eiser verschilt,
maar wel kan verschillen per categorie eisers. Zo kunnen Ook De Jong komt tot die conclusie.29 Hij wijst erop dat
de heupprotheses niet gebrekkig zijn bij gebruik door in- het ontwikkelingsrisicoverweer bijvoorbeeld wel opgaat
actieve of oudere patiënten, maar wel als het gaat om omdat met de huidige meetmethoden de bijwerkingen
actieve of jongere patiënten. niet kunnen worden ontdekt, maar dat praktische en/of
financiële redenen om bepaald onderzoek niet uit te voe-
ren, geen grond zijn om met succes het ontwikkelings-
risicoverweer in te roepen. Indien men géén onderzoek
verricht vanwege bijvoorbeeld maatschappelijke druk
18 Zie voor een overzicht van de risicogroepen de paragraaf ‘Verhoogde kans op ernstig beloop’ in de concept-LCI Richtlijn (gepubliceerd op
de RIVM-site).
19 Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 betreffende de onderlinge aanpassing van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen
der Lid-Staten inzake de aansprakelijkheid voor producten met gebreken.
20 HvJ EU 5 maart 2015, ECLI:EU:C:2015:148, JGR 2015/12, m.nt. Vollebregt (Boston Scientific Medizintechnik GmbH v. AOK Sachsen-Anhalt).
21 (Rb. Amsterdam ECLI:NL:RBAMS:1999:AB8317, NJ 1999, 621 (HIV-besmetting)
22 De rechtbank past in feite de `consumer expectancy’ test toe.
23 Aangezien de besmetting wel te ontdekken was geweest met een specifieke test (zie r.o. 10), lag dat oordeel niet voor de hand.
24 Rb. Rotterdam 21 juni 2017, ECLI:NL:RBROT:2017:4825 en ECLI:NL:RBROT:2017:5027, (inzake MoM-heupprotheses).
25 Zie C.J.J.M. Solker, ‘Vijf argumenten tegen het ontwikkelingsrisico verweer’, NJB 13 mei 1989, p. 646.
26 Zie C.J.J.M. Stolker, GS Onrechtmatige daad artikel 6:185 BW aant. 2.5.1.
27 Artikel 6: 185 lid 1 en onder e BW.
28 HR 22 oktober 1999, ECLI:NL:HR:1999:ZC2994, NJ 2000, 159, m.nt. A.R. Bloembergen (Koolhaas/Rockwool) enRb. Zeeland-West-Brabant
25 januari 2014, ECLI:NL:RBZWB:2014:3600 (Eurosilicone).
29 E.R. de Jong, ‘Gebrekkige coronavaccins’, NJB 2020/2507, 3
29
this jurisquare copy is licenced to Rijksuniversiteit Groningen
3d6219ab-215f-4d17-89fb-828ae3d48b52
, Letsel & Schade 2020 nr. 4
om snel tot een vaccin te komen, komt men geen succes- 1.3 Vrijwaring door de overheid
vol beroep op het ontwikkelingsrisicoverweer toe. Ook
Stolker lijkt die mening te zijn toegedaan. Hij stelt dat het Uit mediaberichten valt af te leiden dat de overheid de
erom gaat of het gebrek ‘onmogelijk ontdekt’ had kun- producenten vrijwaart tegen claims indien zij geen ge-
nen worden.30 Het gaat er niet om of kennis al dan niet slaagd beroep op een ontwikkelingsrisico verweer kun-
gemakkelijk beschikbaar was, maar of die kennis door nen doen. In diverse krantenartikelen valt het volgende
nader onderzoek verkregen hád kunnen worden.31 Indien citaat van de Minister van VWS De Jonge te lezen:
dat anders zou zijn, en een producent zijn aansprakelijk-
heidsrisico wel kan inperken door het onderzoek naar ‘(…) lidstaten bieden financiële compensatie bij claims die
eventuele gevaren voorafgaand aan de markt introductie bijvoorbeeld te maken hebben met een verborgen gebrek
te beperken, wordt afbreuk gedaan aan de beschermings- van een vaccin dat niet bekend was op het moment van
gedachte die aan de product aansprakelijkheidsregeling toelating. Het gaat dan onder meer om bijwerkingen van
ten grondslag ligt.32 een corona vaccin (geheel of gedeeltelijk) die niet tijdens de
testfase van een vaccin boven water zijn gekomen.’35
Zonder onderzoek – vanwege Afhankelijk van de precieze afspraken kan dat voor de
bijvoorbeeld maatschappelijke druk producenten een adequaat vangnet zijn voor de aanspra-
om snel tot een vaccin te komen – geen kelijkheidsrisico’s die voortvloeien uit het (te) snel op
ontwikkelingsrisicoverweer: het gaat er de markt brengen van het vaccin. Gelet op het feit dat
niet om of kennis gemakkelijk beschikbaar de overheid een zeer stimulerende rol lijkt te hebben bij
was, maar of die kennis door onderzoek het snel op de markt brengen van het vaccin en de over-
verkregen hád kunnen worden. heid ook de maatregelen ten aanzien van het bestrijden
van de coronacrisis grotendeels bepaalt, ligt dat voor de
hand. Dat geldt uiteraard in nog sterkere mate indien de
Ook in Duitsland kan een producent geen beroep doen overheid een (indirecte) vaccinatieplicht bewerkstelligt
op een ontwikkelingsrisicoverweer indien het onderzoek of het (vrijwillig) inenten sterk gaat promoten. Dit zou
om het risico uit te sluiten niet in toereikende mate heeft er zelfs toe kunnen leiden dat het vaccin daardoor als ge-
plaatsgevonden. Zo oordeelde het Landgericht Freiburg brekkig wordt beschouwd. De wijze waarop het product
op 2 augustus 201933 dat de producent van een Metaal op in het verkeer werd gebracht, is ook één van de omstan-
Metaal (MoM) heupprothese niet een geslaagd beroep op digheden die de wet noemt bij de gebrekkigheidsbeoor-
een ontwikkelingsrisicoverweer overeenkomstig § 5 van deling (artikel 6:186 lid 1 BW).
de ProdHaftG. kon doen, omdat reeds bekend was dat Het is overigens niet de eerste keer dat de Nederlandse
metaaldeeltjes kunnen vrijkomen én dat dit kan leiden staat de financiële gevolgen van een vaccin met onge-
tot gezondheidsstoornissen. Dat de klinische relevantie wenste bijwerkingen voor zijn rekening neemt. In 2018
destijds nog niet bekend was omdat klinische studies niet trok het Ministerie van VWS vijf miljoen euro uit voor
beschikbaar waren, deed daar naar het oordeel van het vergoeding van schade voor mensen die claimden ernstig
Landgericht niet aan af. ziek (narcolepsie) te zijn geworden na een vaccinatie te-
In Duitsland zal de producent van een vaccin zich overi- gen de Mexicaans griep.36
gens sowieso niet met een ontwikkelingsverweer kunnen Nadeel van een dergelijke vrijwaring is overigens wel dat
vrijpleiten. Vaccins vallen namelijk onder het Arzneimit- dit afbreuk kan doen aan het streven van de producenten
telgesetzes (§ 2 Abs. 1 AMG), hetgeen meebrengt dat de om een zo maximaal veilig mogelijk vaccin te ontwikke-
bepalingen van het Produkthaftungsgesetz niet van toe- len.37 Dit terwijl het grote financiële belang dat de produ-
passing zijn (§ 15 ProdHaftG.), en de producent ook het cent heeft bij de snelle marktintroductie ook al het gevaar
risico draagt voor een ontwikkelingsrisico (§ 84 AMG).34 van concessies met zich mee kan brengen. De Jong laat
30 Het ontwikkelingsrisicoverweer komt pas aan bod nadat de gebrekkigheid is vastgesteld. Zie C.J.J.M. Solker, ‘Vijf argumenten tegen het
ontwikkelingsrisico verweer’, NJB 13 mei 1989, p. 646.
31 Zo ook: L. Dommering-Van Rongen, Produktenaansprakelijkheid. Een nieuwe Europese privaatrechtelijke regeling vergeleken met de produc-
ten-aansprakelijkheid in de Verenigde Staten, (dissertatie), Deventer-Kluwer, 1991, p. 238.
32 Zie voor deze beschermingsgedachte onder andere de Considerans van de Richtlijn 85/374/EEG van de Raad van 25 juli 1985 inzake de
aansprakelijkheid voor producten met gebreken.
33 LG Freiburg (Breisgau), Az.: 1 O 266/12, Urteil vom 02.08.2019.
34 Duitsland heeft het ontwikkelingsrisicoverweer van artikel 7 onder e van de Richtlijn productaansprakelijkheid voor geneesmiddelen niet
overgenomen. Zie ook C.J.J.M. Stolker GS Onrechtmatige daad artikel 6:185 BW aant. 5.1.
35 Zie bijvoorbeeld: https://bit.ly/39q7sQf.
36 Zie: https://bit.ly/2Jjeo76
37 Zie hierover L.T. Visscher, ‘Over vaccins en immuniteit tegen aansprakelijkheid’, AV&S 2020/34.
30
this jurisquare copy is licenced to Rijksuniversiteit Groningen
3d6219ab-215f-4d17-89fb-828ae3d48b52
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper yannickvanlee. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €5,39. Je zit daarna nergens aan vast.
Is Stuvia te vertrouwen?
4,6 sterren op Google & Trustpilot (+1000 reviews)
Afgelopen 30 dagen zijn er 79276 samenvattingen verkocht
Opgericht in 2010, al 14 jaar dé plek om samenvattingen te kopen