Staatsrecht II – VU periode 4
Week 1
Constitutie--> geheel van regels en beginselen dat een staat constitueert en
ordent.
Grondwet--> document waarin de meest belangrijke regels over de
staatsorganisatie en de verhouding tussen staat en burgers zijn neergelegd.
- Een staat kan wel zonder grondwet, maar niet zonder constitutie. VK heeft
bijv. geen grondwet.
Flexibele constitutie: juridische eenvoudige wijze van het veranderen van
wetgeving
Rigide constitutie: hiervan is sprake als wijziging van de grondwet aan specifieke
waarborgen is onderworpen en dus veel moeilijke is dan het maken en wijzigen.
Dit hebben we in NL. Twee lezingen. Een GW die moeilijk langs de formele weg te
wijzigen is, kan toch qua inhoud in toepassing en praktijk van interpretatie
veranderen.
120 GW: toetsingsverbod aan Grondwet. Ondanks de afwezigheid van het
rechterlijk toetsingsrecht heeft de rechter in NL op enkele punten grondwettelijke
bepalingen uitgelegd. Bijv. art. 7 lid 1 Gw over de vrijheid van drukpers: het
woord drukpers dient ruim te worden uitgelegd en ook andere leesbare uitingen
omvat, ook al zijn zij niet door de drukpers vermenigvuldigd.
Bronnen Staatsrecht
- Geschreven recht (Grondwet)
- Ongeschreven recht:
o Politieke spelregels
o Conventies: informele regels die het gedrag reguleren van de
instituties (met name de regering, Tweede en Eerste Kamer).
Regelingen t.a.v. gang van zaken kabinetsformatie,
ministeriële verantwoordelijkheid en de rol en taakopvatting
Eerste Kamer
o Staatkundige praktijken: dat partijen elkaars moties ondersteunen
teneinde mogelijk te maken dat ook kleine fracties moties kunnen
indienen. Dit is een praktijk, maar geen rechtsplicht.
Ander gebruik is dat na verkiezingen de grootste fractie het
voortouw gegund wordt bij de formatie
o Gewoonte
Van een gewoonte is sprake als een bepaald gebruik waarvan men vindt dat dit
juridisch gezien zo hoort, een zekere tijd voortduurt. Het moet dus gaan om
terugkerend gedrag en daarnaast de algemene rechtsovertuiging Voorbeeld:
Vertrouwensregel een minister of zelf een hele regering, die het
vertrouwen van de volksvertegenwoordiging verliest, kan zijn functie niet
meer uitoefenen en moet aftreden.
, • Een bewindspersoon dient soms meteen ontslag in, zonder
verantwoordelijk. Soms legt die wel verantwoordelijkheid af in het
parlement.
Tweede kamer kan niet twee keer na elkaar worden ontbonden over
dezelfde kwestie en na de eerste ontbinding is de meerderheidswil
doorslaggevend
Rechtsstaat
Rechtstaat houdt in dat de staat onder gezag van het recht wordt geplaatst en
niet alleen rechtsschepper is, maar zelf ook gebonden is aan het recht.
Grondslagen (eisen) rechtsstaat:
- Legaliteitsbeginsel
o Elk publiekrechtelijk optreden van de overheid moet een basis
hebben in wetten die (mede) door de volksvertegenwoordiging tot
stand zijn gekomen.
- Scheiding der overheidsmacht:
o De macht van de overheid is gespreid over verschillende organen
personen in de staat
- Een onafhankelijke rechter:
o Biedt burgers bescherming tegen overheidsoptreden dat
willekeurig is of o peen andere manier in strijd is met het recht
- Eerbiediging van grondrechten:
o Burgers hebben fundamentele rechten die de overheid moet
eerbiedigen
Rule of Law: Engels begrip.
Legaliteitsbeginsel: Overeenkomsten met rechtsstaat is dat in beide definities de
overheidsbevoegdheden hun grondslag moeten vinden in het recht. In een
common law context is die vereniging niet goed mogelijk, omdat daarbinnen ook
ongeschreven bevoegdheden bestaan. Dus niet echt een legaliteitseis, maar
meer een voorschrift van rechtmatigheid.
Scheiding der machten: maakt geen onderdeel uit van het begrip Rule of Law.
Grondrechtenbescherming: maakt geen onderdeel uit van het begrip Rule of Law.
Rule of law heeft wel specifieke fundamentele rechtsbeginselen:
- Individuele vrijheid--> is onder meer te vinden in het EVRM, waarin
beperkingen ‘noodzakelijk’ dienen te zijn. Een inperking moet dus een
ander zwaarwegend belang dienen.
- Rechtszekerheid
- Verbod van willekeur en van misbruik
- Gelijkheidsbeginsel
- Rechtsbescherming
,EU: is volgen art. 2 VEU gebaseerd op onder meer de rechtsstaat en verlangen de
bescherming daarvan ook van de lidstaten (7 VEU). De EU kan op de kwaliteit van
de rechtsstaat in de lidstaten toezien
Tussen democratie en de rechtsstaat is zowel overeenstemming en spanning.
Bijv: stel dat de wetgever met een beroep op een verkiezingsuitslag en de
meerderheid in het parlement, wetgeving aanneemt die op gespannen voet staat
met grondrechten. Waaraan dan voorrang geven: aan de bescherming van
grondrechten of aan de meerderheidseis van de democratie?
Eenheidsstaten en (con)federale staten
Eenheidsstaat: het overheidsgezag rust bij de centrale overheid; aan de centrale
overheid komen in beginsel alle bevoegdheden toe. Decentralisatie kan wel
plaatsvinden; dan spreken we van een gedecentraliseerde eenheidsstaat.
Verschillen eenheidsstaat en een federale staat:
- De garantie in een federale staat dat aan de deelentiteiten (deelstaten)
eigen bevoegdheden toekomen waar het centrale gezag geen inbreuk op
mag maken. In een eenheidsstaat kunnen de regeringen eenvoudig taken
en bevoegdheden opleggen en ontnemen
- Bij de federale staat, bij strijd tussen het recht van een deelstaat en het
federale recht, het federale recht voorgaat.
- Van de federale staat is de noodzaak om een constitutionele arbiter te
hebben dat geschillen kan beslechten inzake competentieverschillen
tussen centrale overheid en de deelstaten.
Voorbeelden van federale staten zijn Duitsland en de Verenigde Staten. Het
Koninkrijk der Nederlanden kan ook wel als federatie worden geschetst:
Nederland, Aruba, Curacao en Sint-Maarten (art. 1 Statuut).
Voorbeelden van eenheidsstaten zijn Frankrijk, Groot-Brittannië en Nederland.
Nederland is specifiek een gedecentraliseerde eenheidsstaat, omdat
gedecentraliseerde lichamen, zoals gemeenten en provincies, eigen
bevoegdheden zijn toegekend, waarbij zelfs terughoudend daarop toezicht wordt
uitgeoefend.
Verschil federale en confederale staat:
- Bij een federale staat is het kenmerkend dat de onderdelen daarvan
(deelstaten) niet een vetorecht hebben ter zake van een wijziging van de
grondwet en de onderlinge bevoegdhedenafbakening
- Bij confederale staat juist wel besluitvorming op unanimiteit
EU is zowel federaal als confederaal: enerzijds veel kenmerken van federale
constructie waarbij er sprake is van een bevoegdhedenverdeling tussen de EU en
lidstaten, waarbij EU-regels prevaleren boven het recht van de lidstaten en op
veel gebieden meerderheidsbesluitvorming. De confederale trekken zijn juist een
aantal bevoegdheidsgebieden van de EU, waarbij besluitvorming plaatsvindt op
, basis van consensus en niet sprake is van een door het HvJ gesanctioneerde
voorrang van het EU-recht.
Democratische rechtsstaat
Scheltema: de democratische rechtsstaat is op vier beginselen gebaseerd:
- Het rechtszekerheidsbeginsel
- Het gelijkheidsbeginsel
- Het democratiebeginsel
- Het beginsel van de dienende overheid
Uit deze vier basisprincipes worden weer andere eisen afgeleid: legaliteitseis,
grondrechten, onafhankelijke rechter, scheiding der machten, kiesrecht, enz.
Geschiedenis van de Nederland
a. Republiek der Verenigde Nederlanden
Was een statenbond of confederatie, waarin de provincies elk een eigen
bestuursinrichting en eigen wetgeving hadden. Unie van Utrecht van 1579
vormde de juridische grondslag, maar was slecht als defensief verbond bedoeld.
- Leger en bloot gemeenschappelijk; elke provincie droeg een vast
percentage van de kosten
Belangrijkste organen in de provincies:
- De Staten; werden niet democratisch gekozen en waren hoofdzakelijk
belast met het bestuur van provincies
o Op niveau van de Unie kwamen vertegenwoordigers van de staten
bijeen in de Staten-Generaal op belangrijke zaken was
eenstemmigheid vereist
- De Raad van State; vooral opgezet als college voor het dagelijks bestuur,
en niet adviescollege zoals dat nu is van een bestuursrechter
- Stadhouders; waren aanvankelijk plaatsvervanger van de landsheer. Na
opstand tegen de Habsburgste landsheren, bleven stadhouders bestaan
als ambtenaar in dienst van de Staten van de Provincies
- Raadspensionaris van Holland; juridisch adviseur van de Staten van
Holland, maar werd in veel gevallen het belangrijkste aanspreekpunt voor
buitenlandse mogendheden
b. De Bataafse Republiek
Vloeide voort uit het revolutionaire tijdperk aan het einde van de 18 e eeuw en
brak radicaal met de Republiek der Verenigde Nederlanden. Zij vestigde een
eenheidsstaat en schafte vrijwel alle bestaande organen af.
- 1798: het vertegenwoordigend lichaam verdeelde zich in twee kamers,
waarvan de eerste wetsvoorstellen ontwierp en de tweede deze
voorstellen al dan niet bekrachtigde (Bataafse stelsel)
- 1805: uitvoerende macht werd toevertrouwd aan een eenhoofdig gezag,
de raadspensionaris
- 1806: raadspensionaris werd vervangen door de Koning
c. Ontstaan van het Koninkrijk
