BASISKENNIS GESCHIEDENIS
Basiskennis geschiedenis
Toelatingstoets Pabo
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
Inhoudsopgave
1. Tijd van jagers en boeren (3000 v. Chr.)...................................................................................................... 6
1.1 Jager-verzamelaars.........................................................................................................................................6
1.1.1 Migraties uit Afrika.................................................................................................................................6
1.1.2 De nomadische samenleving van jager-verzamelaars...........................................................................7
1.1.3 Rendierjagers..........................................................................................................................................7
1.1.4 Jagers en vissers......................................................................................................................................7
1.2 De overgang van jagen en verzamelen naar landbouw.................................................................................8
1.2.1 De Agrarische revolutie..........................................................................................................................8
1.2.2 De eerste boeren in West-Europa..........................................................................................................9
1.2.3 Steen, brons en ijzer...............................................................................................................................9
1.3 Religieuze uitingen: grottekeningen, beeldjes en grafgiften........................................................................10
1.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................10
1.4.1 Prehistorie.............................................................................................................................................10
1.4.2 Archeologie...........................................................................................................................................10
1.4.3 Culturele antropologie..........................................................................................................................11
1.5 Begrippen......................................................................................................................................................11
2. Tijd van de Grieken en Romeinen (3000 v. Chr.- 500 na Chr.)....................................................................13
2.1 De eerste beschavingen: het ontstaan van stadstaten................................................................................13
2.1.1 Stadstaten in het Midden-Oosten (ca. 3000-600 v. Chr.).....................................................................13
2.1.2 Griekse stadstaten (ca. 800-300 v. Chr.)...............................................................................................14
2.2 Het Romeinse Rijk.........................................................................................................................................14
2.2.1 Rome, het middelpunt van een rijk......................................................................................................14
2.2.2 De organisatie van het Romeinse Rijk...................................................................................................14
2.2.3 De ondergang van het West-Romeinse Rijk.........................................................................................15
2.2.4 Aan de rand van het Romeinse Rijk (50 v. Chr.-400 na Chr.)...............................................................16
2.3 Religie bij Grieken, Romeinen en Germanen................................................................................................17
2.4 De bronnen van dit tijdvak............................................................................................................................18
2.5 Begrippen......................................................................................................................................................19
3. Tijd van de monniken en ridders (500-1000).............................................................................................21
3.1 Leven van het land........................................................................................................................................21
3.1.1 Landheren en horigen...........................................................................................................................21
3.1.2 Dorestad...............................................................................................................................................22
3.2 Het Frankische Rijk.......................................................................................................................................22
3.2.1 Het leenstelsel......................................................................................................................................22
3.2.2 Karel de Grote.......................................................................................................................................22
3.2.3 Noormannen (800-1000)......................................................................................................................23
3.2.4 Ridders..................................................................................................................................................23
3.3 De verspreiding van twee religies.................................................................................................................23
3.3.1 Het Christendom...................................................................................................................................23
3.3.2 De islam................................................................................................................................................24
3.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................25
3.5 Begrippen......................................................................................................................................................25
4. Tijd van steden en staten (1000-1500)...................................................................................................... 27
2
4.1 Nederzettingen groeien uit tot steden..........................................................................................................27
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
4.1.1 Hanzesteden.........................................................................................................................................27
4.1.2 Gebruik van de grond...........................................................................................................................27
4.1.3 De groeiende macht van de stad..........................................................................................................28
4.1.4 Het stadsleven......................................................................................................................................28
4.2 Zelfstandige vorsten in een groot rijk...........................................................................................................29
4.2.1 Een middeleeuwse vorst, Floris V graaf van Holland...........................................................................29
4.2.2 Het Bourgondische Rijk.........................................................................................................................30
4.3 De plaats van de kerk in de samenleving.....................................................................................................30
4.3.1 Elke dag een heiligendag......................................................................................................................30
4.3.2 De kruistochten (1095-1291)................................................................................................................31
4.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................31
4.5 Begrippen......................................................................................................................................................31
5. Tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600).......................................................................................33
5.1 De ontdekkers...............................................................................................................................................33
5.1.1 De ontdekking van Indië (Zuid-Azië).....................................................................................................33
5.1.2 De ontdekking van Amerika..................................................................................................................34
5.2 In opstand tegen een groot rijk....................................................................................................................34
5.2.1 Het Habsburgse Rijk..............................................................................................................................34
5.2.2 De Nederlanden en Spanje onder één vorst........................................................................................35
5.2.3 Prins Willem van Oranje-Nassau, leider van de Opstand.....................................................................35
5.2.4 Het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigden Nederlanden..................................................36
5.2.5 De Nederlandse Opstand......................................................................................................................36
5.3 De hervormers..............................................................................................................................................37
5.3.1 Een andere manier van denken............................................................................................................37
5.3.2 Boekdrukkunst......................................................................................................................................37
5.3.3 Kerkhervorming of Reformatie.............................................................................................................38
5.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................38
5.5 Begrippen......................................................................................................................................................38
6. Tijd van regenten en vorsten.................................................................................................................... 41
6.1 De gouden eeuw...........................................................................................................................................41
6.1.1 Economische bloei................................................................................................................................41
6.1.2 Bloei van architectuur, kunst en wetenschap......................................................................................42
6.1.3 Turfwinning en droogmakerijen...........................................................................................................42
6.1.4 De Verenigde Oost-Indische Compagnie..............................................................................................42
6.1.5 De West-Indische Compagnie...............................................................................................................43
6.1.6 Het ontstaan van een wereldeconomie...............................................................................................44
6.2 De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.........................................................................................44
6.2.1 Het bestuur van de Republiek..............................................................................................................44
6.2.2 Politieke en religieuze crisis binnen de Republiek................................................................................45
6.2.3 Vrede met Spanje, oorlog met Engeland..............................................................................................46
6.2.4 Lodewijk XIV, een koning met absolute macht....................................................................................46
6.2.5 Het Rampjaar 1672...............................................................................................................................46
6.3 Een tolerante Republiek................................................................................................................................47
6.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................47
6.5 Begrippen......................................................................................................................................................47
7. Tijd van pruiken en revoluties.................................................................................................................. 50
2
7.1 Het einde van de economische bloei............................................................................................................50
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
7.2 Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden wordt Bataafse Republiek....................................................50
7.2.1 De Patriottenbeweging.........................................................................................................................50
7.2.2 De Franse Revolutie..............................................................................................................................51
7.2.3 De Bataafse Republiek..........................................................................................................................51
7.3 De Verlichting...............................................................................................................................................52
7.3.1 Verlichtingsfilosofen.............................................................................................................................52
7.3.2 De basis van de democratie..................................................................................................................52
7.3.3 De strijd om de afschaffing van de slavenhandel (abolitionisme).......................................................53
7.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................53
7.5 Begrippen......................................................................................................................................................53
8. Tijd van burgers en stoommachines.......................................................................................................... 55
8.1 Late industrialisatie van Nederland..............................................................................................................55
8.1.1 Economische crisis tijdens de Franse tijd.............................................................................................55
8.1.2 Verbetering van de infrastructuur........................................................................................................55
8.1.3 De Industriële Revolutie.......................................................................................................................55
8.1.4 De groei van de steden.........................................................................................................................56
8.1.5 Het Cultuurstelsel in Nederlands-Indië................................................................................................57
8.1.6 Modern imperialisme...........................................................................................................................57
8.1.7 Suriname, afschaffing van de slavernij.................................................................................................58
8.2 Nederland een deel van Frankrijk en een deel van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden....................58
8.2.1 Napoleon Bonaparte.............................................................................................................................58
8.2.2 Het Koninkrijk der Nederlanden...........................................................................................................59
8.2.3 Een liberale grondwet...........................................................................................................................59
8.2.4 Emancipatiebewegingen......................................................................................................................60
8.3 Nieuwe idealen.............................................................................................................................................61
8.3.1 Liberalisme, nationalisme en socialisme..............................................................................................61
8.3.2 Verzuiling..............................................................................................................................................62
8.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................63
8.5 Begrippen......................................................................................................................................................63
9. Tijd van wereldoorlogen en Holocaust...................................................................................................... 66
9.1 De economische crisis tussen de wereldoorlogen........................................................................................66
9.1.1 Het dagelijks leven in dit tijdvak...........................................................................................................66
9.1.2 Crisistijd.................................................................................................................................................66
9.1.3 Nationale trots......................................................................................................................................67
9.2 De wereldoorlogen.......................................................................................................................................67
9.2.1 De Eerste Wereldoorlog.......................................................................................................................67
9.2.2 Nederland neutraal...............................................................................................................................70
9.2.3 Schoolstrijd en algemeen kiesrecht......................................................................................................70
9.2.4 De Tweede Wereldoorlog in Europa (1939-1945)................................................................................70
9.2.5 De Tweede Wereldoorlog in Azië (1941-1945)....................................................................................71
9.2.6 De Tweede Wereldoorlog in Nederland (1940-1945)..........................................................................72
9.3 Totalitaire regimes, het geloof in een ‘leider’...............................................................................................75
9.3.1 Stalin of het communisme....................................................................................................................75
9.3.2 Hitler en het nationaalsocialisme.........................................................................................................76
9.4 De bronnen van dit tijdvak...........................................................................................................................77
9.5 Begrippen......................................................................................................................................................77
10. Tijd van televisie en computer................................................................................................................ 81
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
10.1 Van wederopbouw tot welvaart.................................................................................................................81
10.1.1 Wederopbouw....................................................................................................................................81
10.1.2 Indonesië onafhankelijk......................................................................................................................81
10.1.3 De Watersnoodramp..........................................................................................................................82
10.1.4 Welvaart.............................................................................................................................................82
10.1.5 Bevolkingsgroei...................................................................................................................................83
10.1.6 Televisie..............................................................................................................................................83
10.1.7 Er komen andere tijden......................................................................................................................83
10.1.8 Een veelkleurige samenleving............................................................................................................84
10.2 Nederland een deel van de wereld.............................................................................................................85
10.2.1 De Koude Oorlog.................................................................................................................................85
10.2.2 Spanning en ontspanning in de Koude Oorlog...................................................................................86
10.2.3 De Verenigde Naties...........................................................................................................................86
10.2.4 Europa.................................................................................................................................................87
10.2.5 Globalisering.......................................................................................................................................88
10.3 Een veranderend religieus en ideologisch landschap.................................................................................88
10.4 De bronnen van dit tijdvak.........................................................................................................................88
10.5 Begrippen....................................................................................................................................................89
11. Wat is geschiedenis?.............................................................................................................................. 92
11.1 Een beeld van gebeurtenis in het verleden.................................................................................................92
11.2 Het gebeuren..............................................................................................................................................92
11.3 De bronnen.................................................................................................................................................92
11.4 De historicus...............................................................................................................................................93
11.5 Het beeld.....................................................................................................................................................93
11.6 Begrippen....................................................................................................................................................94
Legenda:
Begrippen
Namen
Jaartallen
Plaatsen
Vier jaar later
Sleutelwoorden
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
1. Tijd van jagers en boeren (3000 v. Chr.)
Prehistorie: > 3000 v. Chr.
Tijd van jagers en boeren
Geschiedenis is het verhaal van de mens en het verleden.
De mens heeft het langste tijd van zijn bestaan als jager-verzamelaar geleefd.
Door de overgang naar de landbouw ontstonden veel nieuwe mogelijkheden. Dit is de
agrarische revolutie.
In de prehistorie ontbreken geschreven bronnen. De kennis die wij hebben over de
jager-verzamelaar is gebaseerd om archeologisch onderzoek en andere
wetenschappen.
Algemene begrippen
Eeuw: Een periode van 100 jaar. Het tellen van de eeuwen levert soms problemen op. De
christelijke jaartelling begint bij de geboorte van Jezus Christus. De Eerste eeuw eindigde met
het jaar 100. Wij leven nu in de eenentwintigste eeuw, die eindigt met het jaar 2100. Dus: het
jaar 476 valt in de vijfde eeuw en het jaar 1672 valt in de zeventiende eeuw en het jaar 1848
valt in de negentiende eeuw.
Jaartelling: Er bestaan verschillende jaartellingen. Ze zijn meestal gekoppeld aan een religie.
Er bestaat bijvoorbeeld een joodse, christelijke en islamitische jaartelling. In dit boek wordt
de christelijke jaartelling gehanteerd.
Voor en na Christus: Het begin van de christelijke jaartelling is de geboorte van Jezus
Christus. Dit zou plaats hebben gehad tijdens de regeerperiode van keizer Augustus. De
gebeurtenissen na deze geboorte worden ‘na Christus’ genoemd. Alle gebeurtenissen ervoor
worden ‘voor Christus’ genoemd. De Romeinen kwamen in 50 v. Chr. In ons gebied en
vertrokken 400 na Chr. Ze waren hier dus 450 jaar.
1.1 Jager-verzamelaars
De eerste mensensoorten zijn in Afrika ontstaan. Tweemaal een mensensoort heeft zich
vanuit Afrika over de andere werelddelen verspreid (nieuwe vondsten, nieuw licht op
begintijd van de mensheid).
è De eerste mensen leefden allemaal als jager-verzamelaar en moesten zich regelmatig
aanpassen aan grote veranderingen in het klimaat.
Tegenwoordig bestaat er nog maar één mensensoort: de homo sapiens
1.1.1 Migraties uit Afrika
De mens komt dus oorspronkelijk uit Afrika. 4.4 miljoen jaar geleden kwamen hier de eerste
mensensoorten voor.
Ruim 1.7 miljoen jaar geleden trok een van deze mensensoorten, de homo habilis (de
handige mens), vanuit Afrika naar Azië en Europa.
è Hieruit ontwikkelde zich nieuwe mensensoorten.
o Europa: De neanderthalers > goed aangepast aan het zeer koude klimaat dat
heerste.
Ongeveer 50.000 jaar geleden, volgens recente vondsten misschien wel 100.000 jaar
geleden, verliet opnieuw een mensensoort Afrika.
è De homo sapiens (de verstandige mens) verspreidde zich uiteindelijk over alle
werelddelen, behalve Antarctica.
o Zij bereikten 40.000 jaar geleden ongeveer Europa. De homo sapiens konden
zich sneller aan veranderende omstandigheden aanpassen dan de andere
mensensoorten.
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
De andere mensensoorten stierven uit en de homo sapiens bleef over.
1.1.2 De nomadische samenleving van jager-verzamelaars
Jagen en verzamelen voor mensen oudste vorm van bestaan.
Nomadisch bestaan: rondtrekken opzoek naar voedsel.
Tegenwoordig: in Amazonegebied in Zuid-Amerika komen nog mensen voor die
jagen en verzamelen en een nomadisch bestaan leiden.
o Tropische klimaat heeft permanent groeiseizoen. Hele jaar door insecten,
wild, vissen en vruchten te vinden. Ze hoeven niet ver te trekken.
Verschil met vroegere jager-verzamelaars in Europa. Hier was een sterk
wisselend klimaat, waardoor er wintervoorraden aangelegd moesten worden.
1.1.3 Rendierjagers
IJstijden: Perioden met extreme kou op grote delen van de planeet.
13.000 jaar geleden verdween de extreme kou van de laatste IJstijd en begon het
klimaat in West-Europa warmer te worden.
o Toendraklimaat met ’s zomers een temperatuur van maximaal 10 graden.
o Toendra: Gebied zonder bomen en begroeid mos, gras en struiken.
è Op de toendra leefde de rendierjagers.
Rendierjagers: Hadden een nomadische leefwijze, waarbij ze van plek naar plek trokken om
te jagen en voedsel te verzamelen.
Zomer: In de zomer verbleven ze in de omgeving van de Lage Landen om trekkende
kuddes rendieren te onderscheppen.
o Vlees, huid en de botten van de gedode dieren werden gebruikt als voedsel,
kleding, tenten en gereedschap.
o Mammoeten en wolharige neushoorns die eerder op de Toendra leefden waren
hier inmiddels verdwenen.
Bij opgravingen zijn verschillende resten van zomerkampen teruggevonden.
o Ze maakte gebruik van vuur om slecht verteerbaar voedsel eetbaar te maken.
o Ook gebruikte ze vuur om grote roofdieren op afstand te houden.
o Ze gebruikte veel gereedschappen van vuursteen. Vooral kleine scherpe
werktuigen (schrapers en messen).
o Bij de jacht gebruikte ze speren en pijl en boog (speren hadden vuursteen
punt). Ze maakte ook gereedschap van botten en hout.
è Archeologen: Denken dat rendierjagers in tenten woonde gemaakt van rendierhuiden.
Er zijn geen sporen van woningen gevonden.
1.1.4 Jagers en vissers
Door de temperatuurstijging bleef het klimaat veranderen. De toendra werd een bosrijk
gebied. Rendieren trokken naar het hoge noorden. Elanden, runderen, wisenten, paarden,
everzwijnen, herten en reeën profiteerden van het warmere klimaat (voedsel).
è Gevolg hogere temperaturen: visrijke meren, rivieren en beekjes.
Rond 7000 v. Chr. Hoefde de jager-verzamelaars in de Lage Landen niet ver te
trekken. In een beperkt gebied was genoeg voedsel.
o Lente: Veel gevist.
o Herfst: Noten en vrachten verzameld.
o Hele jaar: Gejaagd.
Sommige jager-verzamelaars gebruikten bij de jacht boomstamkano’s met peddel en
visfuiken bij het vissen.
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
1.2 De overgang van jagen en verzamelen naar landbouw
Jager-verzamelaars trokken in kleine groepen rond op zoek naar voedsel. Iedereen hielp mee
en ze hadden weinig bezittingen. Hierdoor zijn er minder archeologische sporen dan van
boeren (logisch gevolg).
De eerste boeren leefde ca. 10.000 jaar v. Chr. In het Midden-Oosten. Dit gebied
wordt ook wel ‘Vruchtbare Halvemaan’ genoemd. Landbouw verspreidde zich over
aangrenzende gebieden en uiteindelijk ook naar West-Europa.
1.2.1 De Agrarische revolutie
Rond 9000. v. Chr. Ontstonden in de Vruchtbare Halvemaan, een heuvelachtig gebeid in het
huidige Turkije, Irak, Libanon, Israël en Syrië de eerste agrarische samenlevingen. Hier
kwamen namelijk al graanvelden voor.
Agrarische revolutie is de overgang (langdurige ontwikkeling) van jagen-verzamelen naar
landbouw. Het werd een revolutie genoemd omdat het grote gevolgen heeft:
1. De boeren gingen de natuur naar hun hand zetten.
2. De bevolking nam toe, omdat er meer voedsel beschikbaar was.
3. Sommige mensen werden vrijgesteld van werken op het land en konden zich
specialiseren, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van nieuwe technieken.
4. De samenleving werd gelaagd en complex. Er ontstond een hiërarchie met
koningen, priesters, soldaten, boeren en slaven.
In de Vruchtbare Halvemaan gingen boeren akkers met graan inzaaien.
Wilde dieren als geiten, schapen, runderen en varkens moesten bij de akkers worden
weggehouden. Volwassen dieren werden gedood, maar jonge dieren werden in
gevangenschap opgefokt.
è Bij het fokken werd gelet op de tamheid van de dieren. Zo ontstonden kuddes vee die
door herders werden gehoed.
De boeren bleven in nederzettingen bij hun akkers wonen. Ze konden meer voedsel
produceren en hierdoor nam de bevolking toe (in de landbouwgebieden).
Niet iedereen hoefde op het land te werken, hierdoor konden mensen zich
specialiseren. Bijvoorbeeld als pottenbakker.
Boeren ontwikkelde nieuwe technieken en methoden:
o Spinnen en weven van wol.
o Later werd gebruik van metalen als koper, brons en later ijzer ontdekt.
o Gebruik van runderen, ezels, later paarden als lastdier om goederen te dragen.
Na uitvinding van het wiel, als trekdier om een kar of ploeg te trekken.
o Ploegen en bemesten van het land. Belangrijke vinding om grond vruchtbaar
te houden.
Niet duidelijk waarom mensen hun bestaan als jager-verzamelaar en boer werden.
Misschien: Omstandigheden in de Vruchtbare Halvemaan zo gunstig, dat men
vanzelfsprekend tot akkerbouw overging.
De boeren breidden, gedwongen door bevolkingsgroei, de landbouwgrond buiten de
Vruchtbare Halvemaan uit door:
1. Het kappen van bossen
2. Irrigatie: Toevoegen van water aan landbouwgewassen om opbrengst van
gewassen te vergroten.
Negatieve gevolgen van de ontwikkeling van de landbouw:
1. Boeren moesten meer tijd besteden aan het verkrijgen van voedsel, dan jager-
verzamelaars.
2. De vroege vormen van landbouw leidden vaak tot erosie van de bodem.
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
3. De afvalhopen bij de nederzettingen werden een bron van ziekten. Ook werden
ziekten die normaal allee bij dieren voorkwamen, werden overgedragen op de
mens. Bijvoorbeeld: griepvirus, de pest, pokken en q-koorts.
1.2.2 De eerste boeren in West-Europa
Rond 5300 v. Chr. Was het landbouwgebied zover uitgebreid, dat de eerste boeren West-
Europa bereikten.
Deze boeren van de zogeheten ‘bandkeramiekcultuur’ vestigden zich graag op de
makkelijk te bewerken lössgrond.
è Vinden we in Nederland alleen in Zuid-Limburg. Hier werden grote boerderijen
gebouwd, die meer dan dertig meter lang waren.
Akkers werden in het bos aangelegd op kaalgekapte plekken.
Archeologen gaven aan deze cultuur de naam bandkeramiekcultuur vanwege de
opvallende versiering in de vorm van een band op het aardewerk.
Potten en andere stenen voorwerpen werden teruggevonden in grafkuilen.
Een andere groep landbouwers vormde de trechterbekercultuur. Deze leefde tussen 3500 en
2700 v. Chr.
è Kregen hun naam door trechtervormige potten, bekers en schalen die samen met
sieraden en wapens in een hunebed werden meegegeven aan de overledenen.
Hunebed meest opvallende prehistorische monumenten in Nederland. Komen in heel
Noordwest-Europa voor. In Nederland vooral in de provincie Drenthe. Werden
gebruikt als grafkelders.
o Ze werden gebouwd van grote zwerfstenen, waren vooral in de voorlaatste
IJstijd door gletsjers hier naartoe geschoven.
o Bouw hunebed:
Rollers op een ondergrond van balken of sleden.
Bouwers maakte misschien gebruik van trekkracht van ossen.
Met behulp van aardenwal, houten palen en kleinere stenen werden de
stenen in de goede positie gebracht.
Later werd het geheel bedekt met een heuvel.
Alle kieren werden met kleine stenen dichtgestopt.
1.2.3 Steen, brons en ijzer
De eerste boeren maakten net als de jager-verzamelaars veel gebruik van stenen wapens en
gereedschappen. Ook wel de Steentijd. Vooral vuursteen werd veel gebruikt.
Vuursteen kon goed worden bewerkt door er spanen (in lengterichting) af te slaan. De
randen van de afgeslagen stukken waren scherp en werden gebruikt voor bijlen,
messen, boren en pijlpunten.
Rond 4000. V. Chr. Werd vuursteen door middel van mijnbouw opgegraven.
In het Krijtland van Zuid-Limburg zijn vuursteenmijnen gevonden.
Via schachten deelden de mijnwerkers af naar de vuursteenlagen.
o Ze maakten ondergrondse gangen om de knollen los te hakken.
o Bovengronds werden daaruit halfproducten als ruwe bijlen en langwerpige
spanen gehakt.
o Tot op honderden kilometers afstand werden deze verhandeld.
o Gebruikers maakte zelf de werktuigen die ze nodig hadden.
Geleidelijk werd het gebruik van metaal ontdekt. Hier werden ook wapens en
gereedschappen van gemaakt.
Eerst werden voorwerpen van koper gemaakt, maar dit was te zacht en te buigzaam.
Door het mengen van koper en tin ontstond een mengsel van metaal, die veel
bruikbaarder was: brons.
2
, BASISKENNIS GESCHIEDENIS
Vanaf 700 v. Chr. Werd in Europa gebruikgemaakt van ijzer.
Voordeel: IJzererts konden op meer plaatsen gevonden worden dan koper- en
tinerts.
Nadeel: Bij het smelten waren hoge temperaturen nodig. Dit vereiste nieuwe
technologisch inzichten.
1.3 Religieuze uitingen: grottekeningen, beeldjes en grafgiften
1.4 De bronnen van dit tijdvak
De kennis van de prehistorie (geen schriftelijke bronnen) is vooral gebaseerd op archeologie.
1.4.1 Prehistorie
Prehistorie: Tijd waarover geen geschreven bronnen bekend zijn. We zijn afhankelijk van
archeologische vondsten.
Het tijdperk eindigt als er schriftelijke bronnen over die samenleving zijn. Dit kan per
gebied verschillende.
o In het Midden-Oosten: De prehistorie eindige 5000 jaar geleden.
o In West-Europa: Met de komst van de Romeinen eindige het ruim 2000 jaar
geleden.
o In sommige afgelegen gebieden in Nieuw-Guinea: Ruim 80 jaar geleden.
è Hier landen Europese onderzoekers en zij schreven over hun contacten met de
plaatselijke bewoners, de Papoea’s.
1.4.2 Archeologie
Archeologie: De wetenschap die zich bezighoudt met het in kaart brengen van bodemsporen,
het doen van opgravingen en het rapporteren en interpreteren van vondsten.
Archeologen: Zien zichzelf als bewaarders van alles wat zich in de bodem bevindt, het
‘bodemarchief’.
Latere generaties kunnen wellicht door nieuwe technieken nog meer informatie uit
een opgraving halen.
Opgravingen worden alleen verricht als het bodemarchief dreigt te verdwijnen.
Bijvoorbeeld: Bij stadsvernieuwing, uitbreiding van steden en dorpen en aanleg
van verkeerswegen.
Archeologisch onderzoek gebeurt erg systematisch (vergelijkbaar met recherchewerk)
o De vindplaats en voorwerpen worden nauwkeurig getekend en in kaart
gebracht.
o Nieuwe wetenschappelijke onderzoeken zoals DNA-onderzoek hebben de
laatste 40 jaar regelmatig een nieuw licht geworpen op onze kennis van het
verleden.
Grondlaag waarin een voorwerp wordt gevonden kan iets zeggen over ouderdom.
Er zijn ook methoden die de ouderdom van een organisch materiaal nauwkeurig
kunnen bepalen.
C14-methode: Hoeveelheid radioactieve koolstof wordt gemeten.
Jaarringonderzoek: Dateringsmethode van houten voorwerpen. Ouderdom kan
worden bepaald op basis van bekende reeksen jaarringen.
Sporen van palen in de bodem kan iets zeggen over de bouw van woningen.
Rond vuurplaatsen en in afvalhopen: Voor archeologen vaak kennis te vinden over
voedingsgewoonten.
Grondsoort bepaald of er veel of weinig terug te vinden is.
o Veen: Veel organisch materiaal als hout en leer blijft bewaard (meisje van
Yde).
o Zand: Organisch materiaal verdwijnt, verkleuringen in de bodem blijven
zichtbaar.
2
