Samenvatting Mensbeeld, Ethiek en Werkwijzen – Ethiek de basis
Hoofdstuk 1: Moraal, een kwestie van oordelen
1.1 Het intuïtief moreel oordeel
Als een oordeel gaat over het gedrag van mensen hoe ze met elkaar omgaan, dan spreken
we van een moreel oordeel. In een moreel oordeel spreek je uit wat je behoorlijk vindt van
jezelf en van anderen. Je geeft aan hoe je verwacht dat die ander met jou of anderen om zou
moeten gaan.
Een moreel oordeel dat vanzelf komt, noemen we een intuïtief moreel oordeel. Zoals het
woord al zegt, oordeel je automatisch. Je denkt er niet over na voordat je het doet. Het
intuïtief moreel oordeel kan zo vanzelf gaan, dat je niet eens beseft dat je een moreel
oordeel uitspreekt. Het blijft dan impliciet in de dingen die je zegt. En als de ander je
onuitgesproken mening deelt, valt het helemaal niet op.
Om te kunnen begrijpen wat er gebeurt als je intuïtieve morele oordeel bewust wordt,
maken we een onderscheid tussen drie verschillende processen die zich in je bewustzijn
afspelen:
1. Je oordeelt dat iets goed of slecht is. Je vindt iets.
2. Je kent je oordeel. Je weet dat het je mening is en je kent het standpunt van de
ander.
3. Je voelt dat je het oneens bent met de ander. Het oordeel brengt een bepaald gevoel
met zich mee.
Het voelen, kennen en oordelen zijn drie te onderscheiden processen in je bewustzijn, of
vormen van jouw bewustzijn. Jij bent het die voelt, kent of oordeelt. De Amerikaanse filosoof
John Dewey formuleerde: je voelt wie je bent, je weet wie je bent, en je kiest ervoor wie je
bent.
1.2 Het verschil tussen kennen, oordelen en voelen
Als je de wereld kent, plaats je dat wat er gebeurt buiten jezelf en beschrijft het vervolgens.
Dit proces heet objectiveren en het resultaat van dit proces is kennis van de buitenwereld
(een objectief domein). Een kenmerk van kennis is dat het gemakkelijk uitwisselbaar is
tussen mensen.
Als je de wereld beleeft, richt je je op wat er innerlijk met je gebeurt. Je voelt wat je
meemaakt alsof de wereld zich in jou zelf afspeelt. Dit proces heet subjectiveren en het
resultaat is een gevoel in je binnenwereld (een subjectief domein). In tegenstelling tot kennis
zijn gevoelens niet uitwisselbaar. Een gevoel speelt zich af in een persoonlijke binnenwereld
van een mens.
En ten slotte, als je de wereld beoordeelt, richt je je op gedrag van mensen en wat jij
daarvan vindt. Je verbindt gedrag van anderen met je eigen oordeel; je vindt dat gedrag
goed of slecht. Dit proces heet normeren en het resultaat is een verbinding van jezelf met
anderen ofwel een tussenwereld (een normatief domein). Normatieve uitspraken zijn beter
uitwisselbaar dan gevoelens omdat ze niet louter persoonlijk zijn. Je kunt het namelijk eens
zijn met elkaar en dat van elkaar weten. Maar ze zijn minder goed uitwisselbaar dan kennis
omdat ze wel aan de persoon gebonden zijn die het uitspreekt. Morele oordelen zijn dus niet
persoonlijk, maar wel persoonsgebonden.
,Samenvatting Mensbeeld, Ethiek en Werkwijzen – Ethiek de basis
Verschillende vormen van bewustzijn
Bewustzijnsvorm Wat doe je? Resultaat van de Centrale vraag
omgang
Kennen Je representeert een Feiten (kennis) Is het waar?
(objectiveren) buitenwereld in je
bewustzijn
Beoordelen Je verbindt jezelf Morele oordelen Is het juist?
(normeren) met anderen
Voelen Je ervaart een Gevoelens Hoe voel ik me?
(subjectiveren) binnenwereld in je
bewustzijn
Morele oordelen zitten wat het uitwisselen betreft tussen het delen van kennis en het
vermeerderen van emoties in. Een moreel oordeel is enerzijds iets dat in jezelf zit, zoals een
emotie, maar het is ook iets dat voor meerdere mensen gelijk kan zijn.
1.3 Waaraan herken je een moreel oordeel?
We geven vijf kenmerken waarmee we het morele gezichtspunt en het resultaat ervan,
morele oordelen, kunnen onderscheiden. Een moreel oordeel:
1. Gaat over menselijk gedrag
Een moreel oordeel gaat altijd over het gedrag van mensen. Morele oordelen zijn een
oordeel over gedrag van mensen.
2. Overstijgt het individuele (is veralgemeniseerbaar)
Een moreel gezichtspunt overstijgt automatisch het individuele. Wat ik voor mij goed
vind om te doen, verwacht ik ook van jou. En dat wat ik van jouw gedrag afkeur, kan
ik zelf ook niet maken. Deze eigenschap van morele oordelen betekent dat oordelen
in één situatie automatisch ook oordelen betekent over anderen in zo’n zelfde
situatie. We noemen dit het universaliteitsprincipe. Het universaliteitsprincipe houdt
in dat morele oordelen inherent veralgemeniseerbaar zijn. Een morele uitspraak over
iemand in een situatie is meteen een uitspraak over alle mensen in dezelfde situatie.
3. Is normatief (schrijft voor hoe het moet)
Een derde kenmerk van het morele gezichtspunt is dat het normatief is. Het gaat
erom hoe je behoort te handelen. Het schrijft voor wat je moet doen. Het gaat niet
over hoe de wereld is (dat is kennis), maar over hoe de wereld zou moeten zijn.
4. Is gericht op het goede
Een vierde kenmerk van het moreel gezichtspunt is dat het gericht is op zaken die op
zichzelf goed of nastrevenswaardig zijn. Dus niet zaken die wenselijk zijn vanwege
een erbuiten gelegen doel, maar zaken die om zichzelf nastrevenswaardig zijn.
Nastrevenswaardige zaken noemen we morele uitgangspunten. Dit is een
omschrijving va niets dast op zichzelf nastrevenswaardig is betreffende menselijk
samenleven.
5. Kan morele verontwaardiging veroorzaken
Een laatste kenmerk van morele oordelen is dat het een heel specifiek soort emotie,
morele verontwaardiging, los kan maken bij mensen. Je kent het wellicht zelf wel dat
je verontwaardigd bent als iemand je oneerlijk behandelt. Het oordeel ‘dat is niet
eerlijk’ veroorzaakt een verontwaardiging die we kunnen herkennen doordat iemand
bijvoorbeeld met meer stemverheffing gaat spreken. Deze morele verontwaardiging
, Samenvatting Mensbeeld, Ethiek en Werkwijzen – Ethiek de basis
moet je niet verwarren met het oordeel. De verontwaardiging is een gevolg van het
oordeel en niet het oordeel zelf.
Met behulp van deze vijf kenmerken kunnen we nu ook tot een definitie komen van een
moreel oordeel: een moreel oordeel is een waardering van menselijk gedrag aan de hand
van morele uitgangspunten.
1.4 Ethiek, moraal en het moreel vertoog
Moraal is het geheel van gedeelde morele oordelen van een groep dat ontstaat in een
gesprek. Het is het geheel van morele regels waaraan wij onszelf en anderen in redelijkheid
gehouden achten.
Moraal is het geheel van morele regels. Ethiek is de wetenschap die moraal bestudeert en
die tracht de moraal verder te helpen door nieuwe argumenten te ontwikkelen en te
gebruiken in afwegingen.
Uit deze omschrijving van moraal wordt duidelijk dat de moraal kan verschillen tussen
groepen mensen.
De moraal van een familie, organisatie of cultuur wordt vaak aangeduid met de normen en
waarden. Dit is een misleidende term want het zijn niet de normen en waarden die
verschillen, maar de morele oordelen van die groep. Normen en waarden zijn universeel. Het
is de afweging tussen de verschillende normen en waarden in specifieke situaties, die kan
verschillen tussen groepen mensen. Het zijn dus niet de normen en waarden die verschillen
maar de moraal, dat wil zeggen de verzameling morele oordelen in concrete situaties, die
verschilt tussen (groepen) mensen.
Het moreel vertoog is het geheel aan communicatie en interactie waarin mensen hun morele
oordelen, en daarmee hun moraal, vormen en op elkaar afstemmen.
Het voeren van een gesprek is niet alleen belangrijk voor het vormen van onze morele
oordelen en onze moraal, maar ook voor ons professioneel functioneren. Elk beroep brengt
zijn eigen morele kwesties met zich mee die een competente professional moet kunnen
oplossen. Het is dus belangrijk dat we het morele gesprek goed kunnen voeren.
1.5 Morele competenties
Ieder mens heeft een morele intuïtie waarmee hij of zij in staat is direct en zonder al te veel
na te denken te oordelen over een situatie. Met deze morele intuïtie word je niet geboren.
Je leert het in de loop van je leven aan door middel van de ervaringen die je opdoet. Er zijn
een aantal redenen waarom dit oordelen met behulp van je morele intuïtie tekortschiet in
het functioneren van een professional:
1. Je morele intuïtie is niet uit te leggen aan anderen
Een intuïtief oordeel is moeilijk uit te leggen aan collega’s of andere betrokkenen
voor wie jouw oordeel ertoe doet. Een intuïtief oordeel is immers per definitie een
oordeel dat zich aan je bewuste overwegingen onttrekt. Het is er, voordat je hebt
nagedacht. Dat maakt het juist intuïtief.
2. Als je alleen intuïtief oordeelt, kun je niet leren van je fouten en successen
Als je oordeel intuïtief is, kun je er veel moeilijker op terugkijken. Je kunt veel
moeilijker overdenken of je oordeel heeft voldaan, of het tekortschiet en zo ja,
