Inleiding in de Onderwijssociologie
Week 1: (Onderwijs)sociologie, een inleiding……………………………………………………………1-13
Week 2: Twee visies op sociologie…………………………………………………………………………..13-27
Week 3: Functionalisme en Conflicttheorie……………………………………………………………..28-42
Week 4: Cultuur, instituties en rollen………………………………………………………………………43-60
Week 5: Sociale ongelijkheid en macht……………………………………………………………………60-74
Week 6: Sociale controle, schooluitval en criminaliteit…………………………………………….75-92
Week 1: (Onderwijs)sociologie, een inleiding
1. Wat is sociologie?
2. Het ontstaan van de sociologie
3. Centrale uitgangspunten van sociologie
- “alles is contingent, maar daarmee niet arbitrair”
- Het probleem van de sociale orde
4. Taken van een socioloog
1. WAT IS SOCIOLOGIE?
EEN DEFINITIE VAN SOCIOLOGIE
“Sociologie is de studie van het menselijke, sociale leven, van menselijke groepen en
maatschappijen.
[…]
De sociologie heeft een zeer breed belangstellingsveld, van de analyse van kortstondige
ontmoetingen van mensen op straat tot onderzoek naar globale sociale processen.” ~ Anthony
Giddens (1938)
Er vallen misschien een paar dingen op aan deze definitie.
Als eerste, sociologie wordt door Giddens beschouwd als de studie van het menselijke sociale leven.
Sociologie gaat over hoe mensen samenleven. In het boek schrijft Elchardus hierover; “de mens is door en
door sociaal en verankert in de sociale omstandigheden waarin hij leeft.”
Hij zegt dus eigenlijk dat het in de aard van mensen zit dat wij anderen nodig hebben om te overleven. We
staan ons hele leven in contact met andere mensen. Vanaf onze geboorte leren we op een sociale manier
van elkaar, eerst van je ouders, later bijvoorbeeld van vrienden of leerkrachten of anderen die je
tegenkomt. Het leren gaat simpelweg vaak door elkaar na te doen.
In onze samenleving zie je dit contact tussen mensen, dat we elkaar nodig hebben, overal terug. We
werken samen in grote systemen, denk bijvoorbeeld aan de verzorgingsstaat, de economie, de
gezondheidszorg, maar ook het onderwijs. Maar ook in veel kleine groepen, families, vriendengroepen en
sportteams. Het is zelfs zo dat je afhankelijk bent van onbekenden. Je spullen zijn gemaakt door iemand
anders, dus zelfs direct of indirect, ben je verbonden met andere mensen en van hen afhankelijk.
De sociologie, of als socioloog, bestudeer je de sociale processen tussen mensen. Op welke manier zijn
mensen met elkaar verbonden en welke afhankelijkheidsrelaties bestaan er?
Daarnaast bestudeer je de sociale omgeving, dus hoe beïnvloedt de sociale omgeving het gedrag en de
keuzes van mensen die jij als individu, maakt? Maar ook, hoe hebben mensen invloed op de sociale
omgeving? Dat zijn allemaal sociale processen waar je je als socioloog mee bezig houdt.
Dan het tweede element; menselijke groepen en maatschappijen. Bij sociologie gaat het vaak om de vraag
tot welke sociale groep mensen behoren. Je kan dan bijvoorbeeld denken aan iemand zijn sociale positie in
de samenleving, hoeveel iemand verdient, hoe hoog iemand is opgeleid of bijvoorbeeld of je ouders
1
,gescheiden zijn of niet.
Sociologie gaat dan ook vaak over in- en uitsluiting. Over de vraag of iemand bij een bepaalde groep hoort
of niet. Hoor je bijvoorbeeld bij de werkenden in de maatschappij of bij de werkloze? Door die processen
van in- en uitsluiten, ontstaan ‘wij’ en ‘zij’. Wij zijn studenten, zij is de docent. We wonen (voor het gemak)
allemaal in Nederland. Zij komt uit Gelderland, wij komen uit het Noorden, of ergens anders vandaan. Al
die groepen zeggen iets over ons, over onze positie in de maatschappij en over de verwachtingen die
anderen over ons hebben. De sociologie bestudeert dus deze groepen en ook de verwachtingen die hierbij
horen.
Meerderheid van de studenten op deze opleiding zijn vrouw. Een sociologische theorie is dat dit te maken
heeft met de normen die in een samenleving heersen, over de normen en waarden. In dit geval is het dan
het idee dat dingen zoals opvoeding en kinderen, meer passen bij vrouwen dan bij mannen. Dit soort
normen hebben invloed op ons, op hoe we ons gedragen, op de keuzes die we maken en die invloed
gebeurt heel vaak zonder dat we het zelf doorhebben. We leren vaak van jongs af aan al dat bepaald
gedrag of bepaalde interesses, minder gepast zijn als je bijvoorbeeld een jongen bent of andersom. Dit zijn
interessante dingen om over na te denken. Is het wel gewenst dat deze verschillen zijn zoals ze zijn of dat
bepaalde normen bestaan? En welke verschillen en ongelijkheden zijn er allemaal in onze samenleving?
Dat zijn belangrijke vraagstukken voor sociologen.
Dan het laatste element dat opvalt en dat is dat de sociologie een zeer breed belangstellingsveld heeft.
Sociologie onderzoekt veel verschillende sociale processen. En dat kan variëren tussen kleine groepen,
acties binnen een gezin of klas, of processen in hele grote groepen, bijvoorbeeld de hele samenleving. Hoe
bestaan die normen binnen een samenleving? Belangrijk om te onthouden is dat de processen die een
socioloog onderzoekt, altijd plaatsvinden in en tussen sociale groepen. Die groepen,
gezin/organisatie/school/samenleving, dat noemen we het macro niveau.
MICRO-MACRO PROCESSEN
Micro processen = gedrag van individuen
Macro processen = sociale systemen, groepen, instituties
Psychologen doen vaak onderzoek op micro niveau en sociologen gebruiken informatie over micro niveau
om processen of verschijnselen op macro niveau te begrijpen. Dit klinkt nog abstract.
Als voorbeeld, hoe kan het dat de kinderen van laag opgeleide ouders vaker bij elkaar op school zitten en
de leerlingen van hoog opgeleide ouders vaker bij elkaar op school zitten? Psychologen kijken naar de
individuele behoeften en sociologen kijken naar die individuele behoeften om een groter proces te
verklaren. Volgende week wordt dit nog verder toegelicht.
DEFINITIE VAN SOCIOLOGIE?!
Weinig consensus over wat “de sociologie” is
- “Jonge” wetenschap (eind 19e eeuw, veel discussies, geen uitgekristalliseerd vakgebied)
- Breed vakgebied (verschillende onderwerpen, alles wat te maken heeft met de samenleving)
- Uiteenlopende aanpak (wat je als socioloog doet kan verschillen)
- Niet onderscheidend genoeg (definities lijken op andere disciplines, veel overlap)
-
Daarom focus op
- Een werkdefinitie
- Een centraal uitgangspunt
- Het vraagstuk van sociale orde
- De taken en houding van een socioloog
Er zijn meerdere definities, meerdere definities zijn waar en er worden ook verschillende definities
genoemd in het boek → werkdefinitie; “de wetenschap van het samenleven”
2
,Waarom sociologie? Wij worden toch leerkracht, pedagoog of onderwijskundige? Maar toch hebben we
dit vak niet voor niks. De reden is dat onze samenleving heel erg complex is. Er is samenhang tussen
sociale en economische ontwikkelingen etc. Om het onderwijssysteem of het functioneren binnen gezinnen
te begrijpen, is het noodzakelijk om die complexiteit te kunnen doorgronden. Je moet die processen die
gebeuren in een klas, op school, in een gezin, kunnen plaatsen. Een sociologische bril kan hierbij helpen.
Bijvoorbeeld kansenongelijkheid (documentaire ‘Klassen’), hoe ziet het eruit? Hoe en waarom is
kansenongelijkheid zo moeilijk op te lossen? Niet alleen een belangrijk onderwerp voor toekomstige juffen
en meesters onder ons, maar ook voor pedagogen. Het hangt nauw samen met dingen zoals armoede, in
welk gezin je opgroeit, in welke buurt etc. Al die thema’s hangen met elkaar samen.
Inzicht in hoe onze samenleving in het algemeen, maar ook hoe het onderwijssysteem werkt, is belangrijk
om ons beleid zo effectief mogelijk te maken. Dus vandaar dat wij deze colleges krijgen.
ONDERWIJSSOCIOLOGIE
Belangrijke begrippen
- Stratificatie (Elchardus p.174)
- Sociale klasse (SES)
Thema’s
- Stratificatie in onderwijsprestaties
- Structuur van het onderwijs en kansengelijkheid
- Schooluitval
- …
Stratificatie – de ongelijkheid die bestaat tussen verschillende groepen in de samenleving, of lagen.
Sociale klassen – Een manier om te stratificeren, dus om gelaagdheid waar te nemen in de samenleving.
Het is een positie die je inneemt in de samenleving, op basis van opleiding of inkomen. Kan ook op basis
van andere eigenschappen, bijvoorbeeld je geslacht of etniciteit.
Sociaal economische status (SES) – Mensen met een vergelijkbare ‘sociale economische status’,
vergelijkbaar opleidingsniveau/inkomen.
Dat wij nu kunnen studeren, heeft niet alleen met intelligentie te maken, maar volgens sociologen heeft
het ook te maken met het land waarin je woont, in welk gezin je bent opgegroeid en in welke buurt etc.
Misschien heb je wel goede genen, heb je goede voorbeelden gehad of groeide je op in een veilige buurt en
ging je naar een goede school. Dat zijn allemaal omstandigheden die een rol spelen bij het wel kunnen
gaan studeren. Dit soort dingen doet een socioloog graag, dus individuele keuzes of gedragingen,
prestaties door een nieuwe bril te bekijken en ook meteen de ongelijkheid van groepen daarin bloot te
leggen. Het halen van een Vwo-diploma is dus deels een individuele prestatie, maar wordt ook grotendeels
bepaald door je omgeving. → documentaire ‘Klassen’
2. HET ONTSTAAN VAN DE SOCIOLOGIE
Er vonden grote, maatschappelijke veranderingen plaats tussen de 18e en 20e eeuw.
MAATSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING
3
, Industriële revolutie zorgde voor diverse veranderingen. Mensen trokken van platteland naar de stad en de
productiviteit en welvaart nam toe. Deze ongewoon snelle verandering riep vragen op over het
functioneren van de samenleving, bijvoorbeeld ‘hoe konden mensen samenleven in de steeds drukker en
groter wordende steden?’.
In de 18e eeuw vond er onder invloed van de Verlichting en Franse revolutie ook een andere overgang
plaats, de standenmaatschappij ging over naar de klassenmaatschappij.
Standenmaatschappij – De maatschappelijke orde stond vast. Als boer zou je nooit lid worden van de
adel.
Klassenmaatschappij – Deze scheidslijnen werden steeds vager. De positie werd meer bepaald door de
sociale klasse, bijvoorbeeld door opleidingsniveau of inkomen. Onderwijs werd toegankelijker en de
samenleving werd opener. Mensen kregen kansen om hogerop te komen.
Voornaamste principe van de Verlichte denkers, was dat men de waarheid kon vinden met behulp van de
‘ratio’, oftewel de rede of verstand. Wat de kerkelijke autoriteiten zeiden werd bijvoorbeeld niet meer
zonder meer voor waarheid aangenomen. Ten tijde van de Verlichting en Franse revolutie kwam het idee
van de maakbaarheid van de samenleving.
MODERNISERING
- Urbanisatie
- Arbeidsdifferentiatie
- Toename productiviteit Toenemende behoefte aan kennis
- Toename welvaart over de samenleving
- Secularisering
Maar ook:
- Kinderarbeid
- Nieuwe ongelijkheid
Deze twee grote ontwikkelingen, de industrialisatie en de verdwijning van de standenmaatschappij, het
opkomen van het verlichtingsdenken, werd een onderdeel van de modernisering van de samenleving,
ofwel van de overgang naar de moderne samenleving.
Er kwamen ook nieuwe maatschappelijke problemen, zoals armoede, vervuiling en kinderarbeid. Door de
industrialisering van de economie en opkomst van de fabrieken, kon er veel meer en goedkoper
geproduceerd worden. Dit zorgde voor meer welvaart, maar die welvaart kwam voor het overgrote deel
terecht bij de eigenaren van de fabrieken.
Met de groeiende welvaart nam dus ook de ongelijkheid toe. Arbeiders waren arm en leefden in zeer
slechte omstandigheden. Kinderen konden niet naar school maar moesten al op jonge leeftijden werken in
de fabriek. Door de nieuwe ontwikkelingen en de problemen die hierdoor ontstonden, was er toenemende
interesse in de maatschappij. Er ontstond de behoefte naar meer kennis over de werking van de
maatschappij, zodat verbeteringen in gang worden gezet. Hier zie je duidelijk het idee van de
maakbaarheid van de samenleving terug.
Om problemen zoals armoede en kinderarbeid op te lossen, was er
data nodig.
Dit is een voorbeeld van één van de eerste empirische sociologische
onderzoeken. Het is een kaart van Londen in 1889, op deze kaart is de
armoedeverdeling binnen de stad in beeld gebracht. Deze kaart is tot
stand gekomen door middel van observaties, men is alle huizen in
Londen afgegaan en heeft een categorisatie gemaakt van de bewoners
en de omstandigheden waarin ze leefden. Die categorisatie loopt van
zeer arm naar zeer welvarend. Op basis hiervan werden er
verbeterplannen opgesteld. En dit is waar de sociologie, als wetenschap ontstond.
4
