Samenvatting
Beknopte geschiedenis van het Romeinse recht
van
W.J. Zwalve
9789054544296
Bevat alle hoofdstukken
Cijfer: 8.5
,Invloed van het Romeinse recht
I. De invloed van het Romeinse recht wereldwijd
Het Romeinse recht is van grote invloed geweest op het moderne recht; nog steeds zijn er sporen
van dit recht terug te vinden in de moderne rechtsstelsels. Grote delen van Europa, maar ook andere
delen van de wereld, hebben in het verleden onder Romeins gezag gestaan. Toch hangt de
verspreiding van het Romeinse recht slechts gedeeltelijk hiermee samen. Er zijn immers ook grote
gebieden, waaronder delen van Duitsland maar ook de Nederlandse provincie Friesland, die nooit
onder Romeins gezag hebben gestaan. Toch is ook hier het Romeinse recht gaan gelden dankzij de
renaissance.
II. Het rechtssysteem in Duitsland
In 1495 werd door de toenmalige Duitse keizer Maximiliaan het Reichskammergericht, een centraal
gerechtshof voor het gehele rijk, ingesteld. Dat rijk bestond toen uit Duitsland, Tsjechië, Slowakije,
Oostenrijk, delen van Hongarije en de Nederlanden.
Het Duitse keizerrijk bestond uit verschillende, min of meer autonome, gebieden. Het
Reichskammergericht diende als appelrechter van uitspraken, in civiele zaken, gedaan door de
gerechtshoven van deze gebieden. In beginsel diende het Reichskammergericht recht te spreken op
basis van het (on)geschreven recht van het betreffende gebied. Indien dit recht geen uitsluitsel bood,
diende het recht te doen op basis van het gemene recht (het Romeinse recht). Dit proces, waarbij
Maximiliaan voortbouwde op het Romeinse keizerrijk, staat bekend als de receptie van het
Romeinse recht (het opnemen van het Romeinse recht in eigen rechtsstelsel).
Door de introductie van het Romeinse recht in de hoge gerechtshoven probeerde de centrale
overheid enige juridische uniformiteit in haar beslissingen te bewerkstelligen. Het Romeinse recht
is dan ook overwegend van overheidswege opgelegd. De gelding van het Romeinse recht werd
bevorderd door de toenemende professionalisering van het overheidsapparaat. Zo werden
gerechtshoven meer en meer samengesteld uit universitair geschoolde ambtenaren. Dit proces deed
zich ook voor op lager niveau, het Romeinse recht vond immers ook hier zijn ingang.
III. Het Romeinse recht in de 'Dark Ages'?
Tijdens de ‘Dark Ages’ (de Middeleeuwen) tussen grofweg 500 en 1000 heeft zich in West-Europa
een proces van barbarisering voltrokken, waarbij de klassieke cultuur grotendeels verloren ging. Het
Romeinse recht raakte in de Middeleeuwen gelukkig niet helemaal in de vergetelheid. In Italië in
het bijzonder bleef de herinnering aan het verleden nog enigszins levend. In de zogenaamde
'domscholen' (een leerschool voor toekomstige geestelijken) werd men opgeleid aan de hand van
een encyclopedie waar ook een beknopte inleiding in het recht in beschreven stond. Dankzij de
Bolognese onderwijzer Irnerius, die les gaf aan zo'n domschool, werd het Romeinse recht
onttrokken aan de vergetelheid en is het bekend geworden in de hoedanigheid waarin het door de
Oost-Romeinse keizer Justinianus (527 tot 565) was samengevat.
De receptie van het Romeinse recht in West-Europa is verbonden met de opkomst van de
universiteiten in West-Europa. Het Romeinse recht wordt vaak aangeduid als geleerd recht, het
werd immers slechts op de universiteiten onderwezen. De geschiedenis van de receptie van het
Romeinse recht hangt dan ook nauw samen met het onderwijs aan de universiteiten. En de
universiteit dankt haar ontstaan voor een groot deel aan het onderwijs in het Romeinse recht.
, IV. Het ontstaan van de Universiteit van Bologna
Aan de hand van onderdelen van Justinianus' wetboek onderwees Irnerius het Romeinse recht
omstreeks 1090 te Bologna. Dit gespecialiseerde hogere onderwijs van een rechtsstelsel uit het
verleden, bestemd voor een geheel andere samenleving, dat bovendien geen enkel raakvlak had met
het heersende gewoonterecht en dat was destijds een merkwaardig verschijnsel. Maar het onderwijs
maakte grote indruk. Zo werd (opnieuw) duidelijk dat vermogensrechtelijke conflicten ook anders
dan met geweld opgelost konden worden. Rondom het Bolognese onderwijs in het Romeinse recht
organiseerden studenten zich in een vereniging (universitas), de uiteindelijke universiteit van
Bologna. Naast de theologische faculteit, was de juridische faculteit (facultas) de belangrijkste
faculteit van de middeleeuwse universiteit. Binnen de juridische faculteit (keuzemogelijkheid) werd
per definitie onderwijs gegeven in het Romeinse recht.
V. De invloed van het Romeinse recht buiten de universiteit
Overal in Europa werd, sinds de middeleeuwen, binnen de juridische faculteiten onderwijs gegeven
in het Romeinse recht. Het Romeinse recht was geleerd recht, het professorenrecht. Buiten de
universiteiten kreeg het Romeinse recht echter geen navolging, hier gold een geheel ander recht. Zo
bestond het privaatrecht bijna geheel uit gewoonterecht. Er was voor afgestudeerden niet altijd werk
in deze rechtspraktijk.
VI. Machtsverschuiving door het Romeinse recht
Afgestudeerde juristen kregen grote belangstelling van de heersende vorsten. De vorsten hadden in
de duistere eeuwen voor de bijzondere bestuurstaken gebruik gemaakt van het kerkelijke midden-
en bovenkader, de klerk (geestelijke). Maar sinds pogingen van de geestelijke stand om alle
wereldlijke gezag aan zich te onderwerpen, werd er gezocht naar alternatieven. Deze vond men in
de in het Romeinse recht afgestudeerde juristen. Bovendien kon daarmee de adel opzij worden
gezet. Vanwege zijn bijzondere positie maakte deze stand aanspraak op hoge staatsambten. Ook
strookten de belangen van de adel vaak niet met die van de vorst. Zo ontstond er een, van de vorst
afhankelijke, beroepsbureaucratie bestaande uit juristen gespecialiseerd in het Romeinse recht. De
overal in West-Europa verschijnende centrale gerechtshoven werden dan ook bezet met deze
juristen. Voorgaande droeg dan ook bij aan de receptie van het Romeinse recht.
VII. Het rechtssysteem in de laatmiddeleeuwse
vorstendommen
De laatmiddeleeuwse vorstendommen hadden ieder een eigen gewoonterecht. Er was dan ook geen
sprake van eenheid van recht in de moderne territoriale staten die zich vormden tegen het einde van
de middeleeuwen.
Wanneer de lokale, gewoonterechtelijke regels geen antwoord konden geven op een bepaalde
rechtsvraag, hanteerde men het Romeinse recht als hulprecht (subsidiair recht). Op deze wijze werd
er enige mate van uniformiteit van recht gecreëerd.
VIII. De groeiende invloed v/h Romeinse recht
Het is dan ook begrijpelijk dat de raadsheren van de hoge centrale gerechtshoven langs de weg van
de restrictieve interpretatie vaststelden dat het inheemse recht (lokaal gewoonterecht en lokale
wetgeving) lacunes vertoonde, die zij opvulden met het Romeinse recht; het enige recht dat zij
ambtshalve kenden. Op deze wijze werd het toepassingsgebied van het Romeinse recht ten koste
