Examenkatern- Historische Contexten
Historische context 1: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 1515-1648
Deelcontext 1: Opstand in de Nederlanden (1515-1572)
Karel V:
- 1515: Heerser over een deel van ‘t huidige Nederland, België & Luxemburg
- 1543: Heer over alle 17 gewesten der Nederlanden (heer der Nederlanden)
- Karel V voerde een politiek van centralisatie in (hij regeerde zijn gebieden zoveel mogelijk vanuit 1
plaats).
- 1550: Ketters verdienen de doodstraf ~ Karel V (Bloedplakkaat)
- Hij werd aartshertog van Oostenrijk en koning van Spanje
- Karel V was katholiek en keizer van het Duitse Rijk, hij vond dat protestanten de orde en rust
verstoorden, hij liet hen vervolgen. Hij slaagde er niet in om de protestanten weg te werken, daarom
gold voortaan “wiens gebied, diens religie” (cuius regio, eius religio). De vorst bepaalde het geloof.
De Nederlanden:
- 15e eeuw: veel mensen woonden in een stad, ze profiteerden van de handel en geldeconomie, hierdoor
groeide de Nederlanden.
- 16e eeuw: NL groeide nog steeds, een deel van de verdiensten werd als belasting afgedragen aan Karel V
(hun heer). In ruil kregen zij privileges (ze mochten bijv. verdedigingsmuren bouwen en zelf hun
rechtspraak regelen).
Toen later de centralisatie politiek werd ingevoerd door Karel V, kwam er ontevredenheid. Burgers &
edellieden vonden dat hun vrijheden en rechten werden bedreigd.
Reformatie (16e-eeuwse religieuze crisis)
- Een grote groep vond dat de katholieke kerk vol met misstanden zat.
- Bekende critici: Maarten Luther & Johannes Calvijn
- Ze moedigde mensen aan om zelf de Bijbel te lezen en terug te gaan naar wat zij het oorspronkelijke
geloof vonden.
Calvijn:
- Hij kreeg aanhang in de Nederlanden
- “Lagere overheden mogen zich verzetten tegen een hogere overheid als zij Gods geboden niet juist
dienen”
- “Onderdanen mogen zonder toestemming van hun vorst een kerk beginnen”
Filips II:
- 1555: Hij volgde zijn vader Karel V op als heer over de Nederlanden en hij zette kettervervolgingen door.
- Veel inwoners wilden hun privileges terug en ze wilde de vervolgingen stoppen.
Het Smeekschrift 1566:
- verzoek van de edellieden om vervolgingen te stoppen. > Filips z’n plaatsvervanger legde ze tijdelijk stil.
1
,Hagenpreek:
- Protestantse preek in de buitenlucht, omdat kerken van onder andere calvinisten nog verboden waren.
Het was buiten het bereik van het gezag.
Later sloegen sommige calvinisten beelden stuk en andere versiering, het leidde tot de Beeldenstorm. Dit
was voor Filips het bewijs dat hij ketters moest blijven vervolgen. Hij stuurde de Hertog van Alva naar de
Nederlanden om een einde te maken aan de politieke onrust en de Beeldenstorm, hij richtte een speciale
rechtbank voor schuldigen van de Beeldenstorm op, de Raad van Beroerten (Bloedraad).
Willem van Oranje:
- Hij was de prins van Oranje, de graaf van Nassau, de stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht & een
lid van de Raad van State
- Hij is katholiek, maar kwam uit een Luthers gezin. Hij was het alleen niet eens met de kettervervolgingen.
Hij vond dat Filips teveel macht naar zich toetrok en oude privileges aantastte.
- Hij bracht legers op die de Nederlanden binnenvielen, maar het leidde meestal tot mislukkingen.
- Hij groeide uit tot vooraanstaand edelman en werd grote leider van de Opstand.
- In 1584 werd hij vermoord door de katholiek Balthasar Gerards (een aanhanger van Filips II), hij zag
Willem als vijand van het ware geloof, regelde een afspraak met hem en schoot hem dood.
De watergeuzen:
- Opstandelingen die vanaf het water vochten tegen het leger van Filips II. Ze kregen toestemming van
Willem van Oranje om schepen via zee aan te vallen.
- 1572: De verovering van Den Briel, vanaf dit moment sloten steeds meer mensen zich aan bij de
Opstand.
Rijksdag in Worms:
- Een vergadering van Duitse vorsten, geestelijken en steden.
- De paus had Luther in de ban gedaan omdat hij in 1517 de aflatenhandel had bekritiseerd en omdat hij
tegen de heiligenverering en andere soorten bijgeloof was. De Rijksdag in Worms was Luthers laatste
kans om zijn uitspraken terug te nemen, hij moest zichzelf verdedigen. Dit deed hij niet, dus Karel V
verklaarde hem vogelvrij. Maar hij kreeg na deze dag bescherming van Duitse vorsten en zijn aanhang
groeide, uiteindelijk kwam er een lutherse kerk.
Instelling drie Collaterale Raden:
- Een stelsel van commissies dat in 1531 werd gereorganiseerd.
1. de Raad van State: bracht advies over beleid in de zeventien provinciën.
2. de Geheime Raad: Ze bereidde en uitvaardigde wetten en zagen toe op de uitvoering door steden en
gewesten.
3. De Raad van Financiën: ze stelden begrotingen op en hielden zich bezig met bedes (de verzoeken om
geld aan alle steden en gewesten).
Begrippen paragraaf 1
Beeldenstorm:
- Reeks vernielingen in katholieke kerken door protestanten.
Reformatie:
- Het ontstaan van het protestantisme dat uiteindelijk leidde tot een scheuring in de christelijke kerk.
2
,Protestantisme:
- Het geheel van stromingen en kerken die zijn ontstaan uit protest tegen misstanden in de katholieke
kerk. Er zijn belangrijke verschillen tussen lutheranen (de aanhangers van Maarten Luther) en calvinisten
(de aanhangers van Johannes Calvijn). Zie blz 103 van basisboek of samenvatting.
Ketter:
- Iemand die een andere geloofsleer aanhangt dan de officiële. De term werd vooral gebruikt door
katholieken ten opzichte van protestanten.
Raad van Beroerten:
- Speciale rechtbank die schuldigen van de Beeldenstorm moest straffen.
Hagenpreek:
- Protestantse prediking in de open lucht, buiten het bereik van het gezag.
Smeekschrift der Edelen:
- Verzoek in 1566 aan Filips II om de kettervervolgingen in de Nederlanden te staken.
Watergeuzen:
- Opstandelingen die vanaf het water vochten tegen het leger van Filips II.
Privilege:
- Een recht, toegekend door een heer, aan een bepaalde persoon, een groep personen, een stad of een
gewest.
Centralisatie:
- Het streven van heersers om hun gebied vanuit één punt te besturen en in het hele grondgebied gelijke
wetten en belastingen in te voeren.
Deelcontext 2: Ontstaan van de Republiek (1572-1588)
Er kwamen twee groepen tegenover elkaar:
- Aan de ene kant stonden radicale calvinisten, zij wilden dat iedereen protestants werd.
- Aan de andere kant stonden de katholieken, zij wilde zo snel mogelijk de orde onder Filips II herstellen.
Willem van Oranje vond dat elk geloof vrij moest zijn, hij wilde als leider van de Opstand ook iedereen te
vriend houden om aanhangers te krijgen. Hij voerde een propagandaoorlog: het vaderland vs. De Spaanse
tirannie.
- De boodschap werd met pamfletten, brieven en aanstekelijke liedjes verspreid door de opstandelingen,
hierin benadrukte Oranje dat hij trouw bleef aan Filips II. Oranje zei dat Filips de rechtmatige heer van de
Nederlanden was maar naar de verkeerde adviezen luisterde.
- Filips was niet onder de indruk, maar Alva vertrok wel omdat het hem niet lukte de Opstand neer te
slaan. Hierna ging de strijd door
1575: Spanje bankroet
- Filips II kwam in geldnoot en Spanje ging bankroet > troepen werden slecht betaald > er kwamen meer
opstanden onder soldaten (muiterijen) > soldaten plunderden en moorden > de bevolking leed
3
, 1576: Pacificatie van Gent
- Een groot deel van de gewesten eiste dat Spaanse troepen zouden vertrekken.
- Ook de katholieken die trouw aan Filips II waren sloten zich aan, dat werden dus eigenlijk ook
opstandelingen.
- Het grootste gedeelte bleef katholiek, maar Holland en Zeeland werden calvinistisch. In zowel katholieke
als in calvinistische gewesten moesten de twee geloofsstromingen elkaar met rust laten.
- Toch namen radicale calvinisten in Brabant en Vlaanderen in veel plaatsen de macht over, hier
schrokken veel katholieken uit het Zuiden van en werden daarom weer gehoorzaam aan Filips II. De
Zuiderlijke Nederlanden kwamen weer in Spaanse handen.
Unie van Utrecht 1579:
- Een groot deel van de steden en gewesten spraken af dat ze samen zich zouden verdedigen tegen de
Spaanse troepen. > Filips werd boos, gaf Oranje de schuld en verklaarde hem vogelvrij. > Opstandelingen
werden boos en stelde het Plakkaat van Verlatinghe op.
- Ze zouden niet meer soeverein aan Filips II zijn.
De hertog van Anjou
- De Nederlanden hadden hem kort voor het plakkaat van Verlatinghe gevraagd om de plaats van Filips in
te nemen, ze hoopte meer Franse steun te krijgen. Maar Anjou bood weinig hulp en vertrok snel terug
naar Frankrijk.
- Hij is de broer van de koning van Frankrijk (koning = vijand van Filips)
Na de dood van Willem van Oranje veroverde Filips de Zuidelijke Nederlanden weer en kreeg hij de
belangrijkste havenstad Antwerpen weer in handen.
Elizabeth I:
- De opstandige gewesten wilde haar hulp (ook vijand Filips). Ze wilde niet regeren over de Nederlanden,
maar stuurde troepen en geld, ook stuurde ze de graaf van Leicester om de Nederlanden te
besturen/legeraanvoerder te zijn, maar hij ging snel weer terug naar Engeland omdat het botste.
- Ze was de koningin van Engeland en Ierland, ze kwam op de troon na de dood van haar katholieke
halfzus Maria I (Filips was een paar jaar met haar getrouwd).
- Filips II beschouwde haar als ketter die bestreden moest worden.
1588: De Noordelijke Nederlanden stonden er alleen voor
- Filips werd afgeleid door andere conflicten en doordat de Armada (z’n vloot) vernietigd werd door
Engeland, zijn troepen stokte en de Noordelijke Nederlanden kregen hierdoor de kans om uit te groeien
tot zelfstandig republiek.
De Republiek:
- 1596: Engeland en Frankrijk erkende dat de Republiek een onafhankelijk land was geworden
Kort erna stierf Filips, hij zou het er nooit mee eens zijn. De opvolgers van Filips gingen nog door
met de strijd om de Republiek te stoppen.
- 1648: De Vrede van Münster, pas vanaf hier kreeg de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zelf
de soevereiniteit, de achterkleinzoon van Filips had zich erbij neergelegd.
Het ontzet van Leiden (1574):
- Leiden sloot zich aan bij de Opstand in 1572, leiden was 1 van de grootste van gewest Holland en lag
strategisch. Alva liet de stad belegeren, soldaten lagen bijna een jaar voor de muren, de inwoners kregen
4
