HISTORISCHE CONTEXT 1: REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE NEDERLANDEN (1515 – 1648)
DEELCONTEXT 1: WAARDOOR BRAK ER EEN OPSTAND UIT IN DE NEDERLANDEN? (1515 – 1572)
Nederland vóór 1500:
- Sterk verstedelijkt gebied.
- Centrale ligging: gunstig voor de handel.
- Nadruk handel en nijverheid (verwerken van grondstoffen tot producten)
- Stedelijke burgerij en steden hadden dan ook een sterke positie.
- Rijke burgers en steden kochten privileges door belasting te
betalen.
- Hiermee mochten zij stadsmuren bouwen, eigen rechtsspraak
organiseren en bepaalde markten houden.
1515: Karel V komt aan de macht. Hij erft veel gebieden, waaronder de Nederlanden. In zijn regering voegt hij
steeds meer gewesten aan zijn gebied toe.
1519: Karel V wordt Duits keizer en dus voorzitter van de Rijksdag (bijeenkomst van allemaal verschillende
vorsten uit het Duitse rijk), waar zaken die in het belang van heel het rijk worden besproken.
Karel V komt ook in het bezit van grote delen van Amerika. Zelf is hij katholiek. Iedereen die niet katholiek is, is
voor hem een ketter; een ongelovige.
Hervormers willen de Katholieke Kerk zuiveren van misstanden. Zo ontstaat de Reformatie.
Belangrijkste hervormers:
o De monnik Maarten Luther
1517: Luther spijkert in Wittenberg, Duitsland, 95 stellingen op de deur van de Kerk. Hierin staat wat er volgens
hem niet deugt aan de Kerk en wat hervormd moet worden:
- De Katholieke kerk heeft te veel macht door zelfbedachte regels en wetten; deze staan niet in de Bijbel.
- Alleen de Bijbel is richtinggevend en moet daarom vertaald worden in de volkstaal. Mensen kunnen het zo
zelf lezen en controleren of de Katholieke Kerk de Bijbel volgt. Zaken die niet in de Bijbel staan moeten
worden afgeschaft.
- Aflatenhandel: zondes afkopen
- Heiligenverering: bijvoorbeeld de Mariaverering of de Paus is niet juist; alleen
God moet op die manier vereerd worden.
- Kloosterorden: het schijnt meer om het geld, de pracht en praal dan om het geloof te gaan.
Religieus wordt politiek: de Paus roept Luther op zijn standpunten terug te nemen, en Luther verbrandt het
bevel. Zo ontstaat een kerkscheuring: het protestantisme wordt geboren. Dit is echter niet Luthers bedoeling,
hij wil het katholieke geloof slechts zuiveren.
1519: Karel V wordt keizer van het Duitse rijk, en hij staat alleen het katholieke geloof toe.
1521: Luther moet verschijnen voor de Rijksdag in Worms: een vergadering van de vorsten van het Duitse Rijk.
Hij herroept zijn stellingen niet. Luther wordt vogelvrij verklaard, maar de Keurvorst van Saksen in Duitsland kiest
de kant van het lutheranisme en beschermt Luther. Voor vorsten was het Lutheranisme namelijk aantrekkelijk:
- De vorst werd het hoofd van de Kerk, in plaats van de Paus.
- Kloosters werden gesloten en onteigend. De bezittingen gaan naar de vorst.
- Het volk moet de vorst gehoorzamen.
Dit is het begin van een periode van 40 jaar van religieuze twisten in het Duitse Rijk.
1555: Vrede van Ausburg: een einde aan de godsdienstige twisten in het Duitse Rijk.
‘Cuius regio, eius religio’: wiens gebied, diens religie
Dit is een nederlaag voor Karel V die in dat jaar ook afstand doet van de troon.
Filips II volgt hem op.
,- De monnik Johannes Calvijn
In de Nederlanden wordt het calvinisme het belangrijkst; dit komt doordat Karel V en Filips II streng katholiek
zijn en de protestantse burgers volgens hun geloof dan in opstand mogen komen als de vorst tegen Gods gebed
handelt.
Verschillen tussen Luther en Calvijn:
Luther Calvijn
Hoofd van de Kerk De vorst (in Duitsland zijn dit Iedere gemeente bestuurt zichzelf
keurvorsten) met een raad van ouderlingen
Gehoorzaamheid Het volk moet gehoorzamen Het volk mag in opstand komen als
de vorst handelt tegen Gods gebed
Er zijn twee oorzaken voor de Opstand:
1. Politiek: het centralisatiebeleid van Karel V en Filips II
2. Religieus: de vervolging van protestanten door Karel V en Filips II
1. Politiek: het centralisatiebeleid van Karel V en Filips II
Centralisatie: het streven van Karel V en later Filips II om meer eenheid aan te brengen in de vele regels in de
gewesten en vanuit de hoofdstad Brussel meer controle uit te oefenen.
Dit betekent een beperking van de macht van de gewesten en de stedelijke burgerij, die in het verleden veel
privileges hadden verkregen in ruil voor belasting aan hun heer. Deze zijn dus tegen de centralisatiepolitiek.
1531: instelling van de Collaterale Raden
Vanuit Brussel probeert de landvoogd met behulp van deze raden het bestuur te centraliseren:
- Raad van State
Zet samen met Karel V of de landvoogd een beleid uit ten aanzien van de Nederlanden. Hierin zitten voornamelijk
hoge edelen.
- Geheime Raad
Moet erop toezien dat het beleid dat bedacht is in de Raad van State daadwerkelijk wordt uitgevoerd. Zij krijgen
zo te maken met veel lokale overheden in de gewesten. Hierin zitten juristen en ambtenaren. Deze zijn in dienst
van de koning, en minder eigenwijs en zelfstandig dan de edelen in de Raad van State. Zij zijn niet onafhankelijk
en moeten dus werken en trouw zijn om geld te verdienen.
- Raad van Financiën
Moet ervoor zorgen dat er voldoende belasting binnenkomt en de financiën op orde zijn.
2. Religieus: de vervolging van protestanten door Karel V en Filips II.
Na de Rijksdag in Worms is Karel V boos, hij is tegen een ander geloof dan het Katholicisme. Volgelingen van elk
ander geloof dan het Katholicisme, noemt hij ketters.
1550: Bloedplakkaten: dit is een verbod van Karel V op het:
- Bijwonen van ketterse bijeenkomsten
- Schrijven, verspreiden, bezitten van ketterse boeken en afbeeldingen.
- Prediken van een tegendraadse religie
- Huisvesten van ketters
Op het overtreden van deze regels staat de doodstraf.
Steeds meer mensen in de Nederlanden keren zich tegen deze vervolgingen; protestanten én katholieken. Zo
komt er steeds meer kritiek op de Spaanse koning.
Willem van Oranje:
- Groeit op aan het Spaanse hof en is een vertrouweling van Spaanse koning
- Is stadhouder (plaatsvervanger) van Holland, Zeeland en Utrecht.
- Er ontstaat een breuk tussen hen: hij is zelf katholiek, maar tegen de kettervervolgingen.
,De weg naar De Opstand is in 4 delen in te delen:
1. Het Smeekschrift der Edelen
2. De Beeldenstorm
3. De reactie van Filips II
4. De reactie op het beleid van Alva
1. Het Smeekschrift der Edelen
1566: 300 edelen gaan naar Brussel om een Smeekschrift bij de landvoogdes Margaretha van Parma in te dienen,
met het verzoek te stoppen met de kettervervolgingen.
De edelen worden neerbuigend ‘geuzen’ genoemd; in het Frans betekent dit bedelaars. Deze naam wordt door
de opstandelingen omarmd, vanaf dit moment noemen zij zichzelf geuzen.
Margaretha van Parma gaat er tijdelijk mee akkoord, en stuurt het verzoek door naar Filips II. De vervolging
neemt af. Het geloof is echter nog steeds verboden en de Calvinisten hebben geen kerk of plek om het alsnog te
beoefenen en doen het dus in de buitenlucht: hagenpreken.
2. De Beeldenstorm
Eén van de hagenpreken loopt uit de hand.
1566: Tussen augustus en oktober worden katholieke kerken vernield door
opstandelingen: de Beeldenstorm.
- De opstandelingen haten de pracht en praal van de katholieke kerk.
- Het verspreidt zich vanuit het Zuidwesten.
3. Reactie van Filips II
Filips II is woedend en stuurt zijn beste generaal, Hertog van Alva, met een leger naar de
Nederlanden.
1567: Hertog van Alva arriveert nu pas in de Nederlanden.
Alva wordt de nieuwe landvoogd en krijgt een taak: de zaken op orde stellen:
- Installeert de Raad van Beroerten (Bloedraad)
- Een rechtbank die deelnemers aan de Beeldenstorm en andere opstandelingen moet bestraffen.
- Voert extra belasting in: de Tiende Penning
Dit beleid versterkt de haat tegen het Spaanse gezag; bij de protestanten én de katholieken.
4. Reactie op het beleid van Alva
Veel burgers en edelen ontvluchten de Nederlanden, waaronder Willem van Oranje en zijn broers. Vanuit het
Duitse Rijk bereiden zij hun eerste aanval op de Spanjaarden voor.
Willem van Oranje valt vanuit het Duitse Rijk de Nederlanden binnen met een huurleger, o.a. bij Heiligerlee
(Groningen), en in Zuid-Holland. Deze aanvallen mislukken echter en Oranje heeft geen geld over om nog een
leger in te huren.
De Watergeuzen zijn ook actief: zij bevechten vanaf zee de Spaanse troepen. Ze verblijven in Engelse steden met
goedkeuring van Elizabeth I van Engeland (protestants).
1572: de Watergeuzen horen ze dat er weinig Spaanse soldaten aanwezig zijn in het stadje Den Briel in Zeeland
en besluiten het in te nemen. Dit is de eerste stad die de geuzen in handen krijgen, en na deze volgen er steeds
meer. Zo krijgen ze ook controle over de waterwegen.
De Statenvergadering (belangrijkste vergadering van het gewest) komt bijeen in Dordrecht en erkent Willem van
Oranje wederom als Stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht.
Hier wordt de stadhouder (plaatsvervanger namens de Spaanse koning) dus niet aangesteld door Filips II, wat
gebruikelijk is. Het wordt gedaan door de gewesten. Dit is een belangrijk voorbeeld van de breuk tussen de
Spaanse koning en de Nederlanden die zichtbaar wordt.
, KENMERKENDE ASPECTEN
14. De opkomst van de stedelijke burgerij en de toenemende zelfstandigheid van steden
Steden werden zelfstandiger doordat edelen hun steeds meer rechten verleenden, in ruil voor geld. Door hun
rijkdom en vrijheid hadden de steden een grote aantrekkingskracht op de bewoners van het platteland. De macht
in steden kwam in handen van een elite van rijke kooplieden.
17. Het begin van staatsvorming en centralisatie
In de tijd van steden en staten vergrootten de Franse en Engelse koningen hun macht. Met een eigen leger,
ambtenaren en landelijke rechtspraak begonnen ze de vorming van een centraal bestuurde staat. Op deze
manier vergrootten ook de Bourgondische hertogen de politieke eenheid in de Nederlanden. Het Duitse rijk bleef
versnipperd.
21. De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had
In de tijd van steden en staten had de rooms-katholieke kerk haar macht vergroot met nieuwe denkbeelden en
gebruiken. Omstreeks 1500 groeide de kritiek hierop. Hervormers bepleitten een terugkeer naar het zuivere
geloof, gebaseerd op de Bijbel. Door het kritisch optreden van Luther in 1517 en zijn uitzetting uit de kerk door
de paus begon de Reformatie. Er ontstond een splitsing tussen katholieken die bij de roomse kerk bleven en
protestanten die eigen kerken stichtten. De hervormer Calvijn kreeg veel aanhang in Nederland.
23. Het streven van vorsten naar absolute macht
In de 17e eeuw streden Europese vorsten met hun onderdanen om de verdeling van de macht. Veel vorsten
streefden naar absolute macht. In Frankrijk ontstond een absolute monarchie, terwijl Engeland een
constitutionele monarchie werd.
JAARTALLEN
1515 Karel V wordt heerser over een groot deel van de Nederlanden
1521 Luther verschijnt voor de Rijksdag in Worms
1531 Instelling drie Collaterale Raden
1543 Karel V heeft alle Nederlanden in handen
1550 Instelling van de Bloedplakkaten
1555 Filips II erft de Nederlanden
1566 Smeekschrift der Edelen
Beeldenstorm
1567 De hertog van Alva komt aan in de Nederlanden
1572 De geuzen ontketenen de Opstand in Holland en Zeeland
