Ontwikkelingspsychologie
Leerdoelen
1. De normatieve ontwikkeling beschrijven doorheen de levensduur; mijlpalen in de ontwikkeling
op verschillende domeinen zoals (neuro)biologie, taal, cognitie, emotie, sociaal, het zelf en
persoonlijkheid uitleggen.
2. Verschillende theoretische benaderingen van verschillende ontwikkelingsfenomenen
uitleggen, vergelijken en toepassen.
3. Centrale vraagstukken in de ontwikkelingspsychologie uitleggen en analyseren.
4. De verschillende onderzoeksmethoden waarmee ontwikkeling wordt bestudeerd beschrijven
en toepassen, en de sterktes en zwaktes van de methoden vergelijken.
Tentamen: 9 Juni
Hertentamen: 7 Juli
Opzet van de cursus
Eerst krijg je een overzicht van de belangrijke concepten, methoden en theorieën en de prenatale
ontwikkeling. Daarna komen de veranderingen in biologische, cognitieve, socio-emotionele en
persoonlijke ontwikkeling vanaf de conceptie tot aan de dood aan bod.
De hoofdstukken
HC 1 Wat is ontwikkelingspsychologie? (H1) ........................................................................................... 2
HC 2 Waarom en hoe ontwikkelen wij? (H2 en 3) ................................................................................... 5
HC 3 Prenatale ontwikkeling, zwangerschap en geboorte (H4) ............................................................. 10
HC 4 Biologische, motorische en sensorische ontwikkeling (H5 en 6) ................................................... 16
HC 5 Cognitieve ontwikkeling: Piaget (H7) ............................................................................................. 26
HC 6 Geheugen en uitvoerende functies over de levensduur (H8)....................................................... 30
HC7 Taal, intelligentie en werk (H9, 10 en 11) ....................................................................................... 35
HC8 Emotionele ontwikkeling (H14) ..................................................................................................... 41
HC9 Sociale cognitie en morele ontwikkeling (H13) .............................................................................. 47
HC10 Sociale ontwikkeling (H14) ........................................................................................................... 52
HC11 Sociale ontwikkeling – deel 2 (H14).............................................................................................. 57
HC12 Persoonlijkheid, identiteit en het zelf (H11) ................................................................................. 60
HC13 Contextuele effecten van ontwikkeling: Familie (H15) ................................................................. 65
HC14 Gezondheids- en ontwikkelingsstoornis (H16) ............................................................................. 70
,HC 1 Wat is ontwikkelingspsychologie? (H1)
Ontwikkelingspsychologie betreft de veranderingen binnen personen doorheen de levensloop en de
verschillen en overeenkomsten tussen personen met betrekking tot de aard van de veranderingen
─ Het doel is niet alleen om deze intrapersoonlijke (binnen een persoon) veranderingen en
interpersoonlijk (tussen personen) verschillen te beschrijven, maar ook om ze te verklaren en
om te zoeken naar manieren om ze zo optimaal mogelijk te veranderen.
─ Biologie -> Hersenen, neurofysiologie en genetica
─ Sociaal -> Familie/vrienden, school en samenleving/cultuur
─ Psychologie -> Cognitie, emotie en sociaal gedrag
De normatieve ontwikkeling en individuele verschillen
─ Welke deviaties van de norm zijn waarschijnlijk?
─ Hoe kunnen ze verklaard worden?
─ Wat betekenen ze voor de toekomst? Zijn ze stabiel of veranderbaar?
─ Hoe kunnen toekomstige ontwikkelingen op een gunstige manier beïnvloed worden?
─ Hoe is de kans te vergroten dat mensen kunnen omgaan met nadelige gebeurtenissen?
─ Hoe kunnen mensen immuun worden voor schadelijke invloeden?
Nauwe visie op ontwikkeling
─ Sequentieel – verschillende stadia/niveaus/fases
─ Unidirectioneel – eerdere veranderingen zijn een voorwaarde voor latere
─ End state (eindstaat) – hogere waarde dan de oorspronkelijke staat
─ Onomkeerbaar – in de vooruitgang
─ Kwalitatief – structurele transformaties
─ Biologische groei – onafhankelijk van cultuur
─ Universeel – hetzelfde voor iedereen
Bredere visie op ontwikkeling ...
─ Niet noodzakelijk gebaseerd op fases die elkaar opvolgen
─ Heeft niet altijd een eindstaat die een hogere waarde heeft (bijvoorbeeld persoonlijkheid)
─ Is zowel kwalitatief als kwantitatief (bv. Taal – aantal woorden)
─ Kan universeel zijn, maar ook verschillen tussen personen -> contextspecifiek
─ Wordt beïnvloed door cultuur en biologie
─ Kan binnen personen in positieve zin veranderen, maar ook beperkt worden
o afhankelijk van de omstandigheden (plastisch)
Wat ontwikkelt zich wanneer?
BELANGRIJK: Biologische leeftijd is nooit verantwoordelijk voor veranderingen en verklaart
veranderingen daarom ook niet.
─ Veranderingen kunnen alleen correleren met leeftijd – “vehicle” of change
o Doel = link veranderingen aan „waarom“: welke mechanismen drijven ontwikkeling?
─ Variabiliteit (= korte termijn veranderingen die min of meer omkeerbaar zijn) en Verandering
(= min of meer blijvend). Variabiliteit kan verandering voorspellen (tijdschaal)
─ Op een continue manier -> Leeftijd x vaardigheid correlatie. Of Vergelijken tussen groepen ->
verschil in vaardigheid tussen leeftijdsgroepen met bijvoorbeeld een staafdiagram (Leeftijd)
Twee fases van de oude leeftijd (zeer grote individuele verschillen, leeftijd is niet erg informatief)
─ Jong oud: 60 – 80 jaar -> Nog relatief gezond en actief
─ Oud oud: 80 – 100 jaar -> Toegenomen risico voor fysieke en cognitieve problemen
2
,Hoe Ontwikkeling is…
1. Levenslang
2. Multidisciplinair
Biologen, Neurowetenschappers, Historici, Economen, Sociologen en Anthropologen
3. Multidirectioneel
Ontwikkeling is niet een universeel proces dat maar één richting op gaat (Dus niet per se
richting meer “mature” functioneren). Capaciteiten veranderen volgens verschillende
patronen doorheen de tijd. Ook is er sprake van inter-individuele verschillen tussen mensen
4. Gains and losses (groei en verlies)
Ontwikkeling gebeurt door een samenkomst van toename (groei) en verlies (achteruitgang).
Voorbeeld: taalherkenning en acquisitie in de kindertijd
5. Plastisch (Bij oudere mensen stagneert dit)
6. Ingebed in de geschiedenis
Het verloop van leeftijd gerelateerde ontwikkeling wordt sterk gevormd door de socio-
culturele condities van een historische periode -> cohort effecten
─ Voorbeelden: Gezondheidszorg, Sociaal ondersteuningssysteem
(werkloosheidsuitkering), Pensioenstelsel, Generatie-effecten (oorlog), Opgroeien met
technologie en Geldende maatschappelijke conventies (kinderen een tik geven)
7. Gecontextualiseerd
Interactie tussen biologische- en omgevingsfactoren (nature vs. Nurture)
▪ Normatief age-graded: De puberteit/menopauze (op dezelfde leeftijd bij iedereen) of
het huwelijk (omgeving bepaalt dat iedereen trouwt op hetzelfde moment)
▪ Normatief history-graded: Dit geldt voor iedereen maar verandert door de tijd heen
zoals de onderwijsplicht of gezondheidszorg
▪ Non-normatief: Dit geldt niet voor iedereen en speelt voor de meeste mensen geen
rol. Zoals een kind krijgen met 14 of 18.
Uitdagingen in onderzoek
In onderzoek naar ontwikkeling focussen we op leeftijdsgroepen (zuigelingen, kinderen, oudere
volwassenen) die van jongere volwassenen kunnen verschillen in:
- Receptie en productie van spraak (bij kleine kinderen en ouderen)
- Sensomotorische vaardigheden (uitleg begrijpen of kunnen opschrijven)
- Suggestibiliteit (de mate waarin mensen gevoelig zijn voor suggestie, bij kinderen hoger)
- Aandacht spanne/vermoeidheid
- Subjectieve betekenis (concepten hebben voor verschillende groepen een andere betekenis)
- Proportie van ongediagnosticeerde klinische beperkingen zoals problemen met gehoor,
spraak of geheugen die een andere oorzaak hebben dan leeftijd
Oplossingen
- Non-verbale materialen gebruiken (bij baby’s die nog niet kunnen praten)
- Orale respons in plaats van geschreven (kleine kinderen die nog niet kunnen lezen)
- Gebruik van gestructureerde observaties, fysiologische methoden, of ‘reports by proxy’
- Bekijk selectiviteit/representativiteit van de steekproef
o mobiele oudere volwassenen hebben wellicht een hoger cognitief functioneren
- Materialen aangepast aan leeftijd (e.g., grotere letters)
- Response bias: social desirability (sociale wenselijkheid), trade-off tussen accuraatheid en
snelheid, stereotypen
3
, Research designs
Cross-sectionele designs (=individuen van verschillende leeftijden op hetzelfde tijdsmoment)
De verschillen tussen personen onderzoeken, korte tijdsduur en van meerdere generaties
─ Voordelen
o Economisch m.b.t. tijd (weinig tijd tussen meting en resultaten)/ Redelijk goedkoop)
o Toont overeenkomsten en verschillen tussen leeftijdsgroepen
─ Nadelen
o Leeftijdseffecten zijn verstrengeld met cohorteffecten
▪ Iedere groep uit dezelfde culturele omgeving en dezelfde tijdsinterval.
Cohorteffect: Verschillen in variabelen, die relevant zijn voor de ontwikkeling,
die voortkomen uit niet-leeftijdsgerelateerde factoren waaraan iedere
geboortecohort is blootgesteld -> Verschillen veroorzaakt door
cohortkenmerken
o Geen informatie over individuele paden van ontwikkeling
▪ interpersoonlijke verschillen ipv intrapersoonlijke verandering
o Beperkt generaliseerbaar naar andere meetmomenten
Longitudinale design (=dezelfde individuen op verschillende tijdsmomenten)
Verandering onderzoeken binnen personen, Lange tijdsduur en van 1 generatie
─ Voordelen
o Meting van intrapersoonlijke stabiliteit en verandering van ontwikkelingselementen
─ Nadelen
o Leeftijdseffecten zijn verstrengeld met tijd-van-meting effecten/testhertest
effecten/attrition (uitval)effecten
o Beperkt generaliseerbaar naar andere cohorten
o Kost veel tijd/ Kost veel geld…
Sequentie- modellen (= combineren van cross-sectionele en longitudinale designs)
o Gemiddelde tijdsduur
o Bijvoorbeeld 8 jarigen uit 2000 en 2002 met elkaar vergelijken
Age Stereotype Threat (=Zelfde studiemateriaal maar andere instructies)
“Het doel van de studie is om te kijken naar jouw…”
1. Geheugenvaardigheden: „…helpt vaststellen of je geheugen normaal is”
2. Leesvaardigheden: “…helpt vaststellen of je leesvaardigheid normaal is”
Ouderen doen het automatisch minder goed dan jongeren wanneer ze denken dat het een
geheugentaak is terwijl ze het evengoed doen wanneer ze denken dat het over leesvaardigheid gaat.
Experimenteel onderzoek met baby’s
1. Orienterend respons
2. Habituatie: respons op herhaalde stimulus wordt langzamer, verandert of stopt
3. Dishabituatie: verhoogde respons op een nieuwe stimulus of op een gehabitueerde stimulus na
introductie van een wijziging
Hoe meet je een respons van een baby?
- Kijken in een bepaalde richting, zuigen of hoofd draaien
o Geïnteresseerd/onverwachte uitkomst (verbaasd) -> baby merkt een verschil
- NIET kijken in een bepaalde richting, zuigen of hoofd draaien
o Verlies van interesse/bekend (niet meer nieuw) -> baby merkt geen verschil
4
