Hoofdstuk 5 Veranderd wereldbeeld
Kenmerkende aspecten:
Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin
van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling
De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid
Het begin van de Europese expansie overzee
De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-
Europa tot gevolg had
§1 De renaissance
Geluk vinden hier op aarde, in plaats van in de hemel, is typerend voor de
renaissance. In de middeleeuwen was de relatie met God het belangrijkst. In de
renaissance begon de mens zichzelf meer centraal te stellen, en mensen wilden
zich ontplooien. Daarom raakt men ook meer geïnteresseerd in het leven op
aarde zelf en de werking van natuur en samenleving. Het ideaalbeeld werd de
algemeen ontwikkelde mens (uomo universale), mensen zoals Leonardo da Vinci
die een diepe interesse had in de mens en zijn wereld.
Mensen in de renaissance zochten nieuwe inspiratie in de cultuur van de Grieken
en Romeinen uit de oudheid. De geleerde belangstelling voor de antieke
literatuur, poëzie en geschiedenis noemen we humanisme. Literatuur was niet
langer alleen maar voor geestelijken, maar werd ook beschikbaar voor de
gewone man.
De kunst veranderde ook: men ging zich niet hoofdzakelijk meer bezighouden
met het uitbeelden van godsdienstige onderwerpen, maar legde de nadruk op
een weerspiegeling van het echte leven. Daarom gingen kunstenaars werken met
perspectief, licht en schaduw, en kreeg men meer aandacht voor de anatomie
van het menselijk lichaam. Ook kregen Italiaanse kunstenaars voor het eerst
persoonlijke bekendheid.
De politiek veranderde ook: in de middeleeuwen werd politiek gezien als
onderdeel van een goddelijk plan. Dat kwamen de humanisten in de klassieke
geschriften niet tegen: daar zeiden de machthebbers dat ze handelden in het
belang van de gemeenschap. De Florentijn Niccolò Machiavelli vond daarom dat
de staat als geheel kwam vóór het welbevinden van individuen. Machiavellisme is
zuiver machtspolitiek, waarbij alle middelen zijn geoorloofd om het doel te
bereiken.
Vanwege de enorme belangstelling voor de Grieks-Romeinse cultuur is deze
periode de ‘renaissance’ gaan heten, de ‘wedergeboorte’ van de klassiek cultuur.
Toch is het niet zo dat mensen ofwel ‘middeleeuws’ ofwel ‘renaissancistisch’
dacht. Het was veelal een combinatie. De mensen die een intense belangstelling
voor het leven op aarde hadden, bleven in God geloven en zochten naar
manieren om de klassieke en de christelijke cultuur met elkaar te verbinden.
Oorzaken voor de renaissance:
Sociaaleconomisch: In Italië waren sommige inwoners rijk geworden door
nijverheid en handel en gaven kunstenaars opdrachten om schilderijen en
gebouwen te maken. Zo ontstond een klimaat van culturele bloei en
, vernieuwing waarin godsdienst nog steeds belangrijk was, maar waarin
mensen hun huizen en stadhuizen ook met niet-godsdienstige
kunstwerken versierden.
Cultureel: De rijke burgers in Italië voelden zich verwant met de oude
Romeinse stadscultuur, waarvan de restanten nog overal zichtbaar waren.
Daarnaast werden er veel verloren gewaande teksten weer beschikbaar.
Voor een deel werden zij gevonden in Italiaanse klooster, maar ook de
kruistochten en handelscontacten met de Arabische wereld waren
belangrijk.
Dat de nieuwe denkbeelden zich snel konden verspreiden kwam door de
uitvinding van de boekdrukkunst.
Humanisme en renaissance hadden invloed in de manier waarop in Noord-Europa
tegen de kerk aankeek. Met de kennis van het Grieks en Latijn keek men kritisch
naar de Latijnse Bijbelvertaling. Desiderius Erasmus vertaalde het NT vanuit het
Grieks om te kijken in hoeverre de geloofspraktijk afweek van de oorspronkelijke
leer.
Begrippen
Renaissance Periode tussen 1300 en 1600, waarin men niet langer het
hiernamaals centraal stelde, maar de mens in het hier en nu
Uomo universale Italiaans voor ‘universele mens’, de ideale mens uit de tijd van
de renaissance, die uitblinkt op alle terreinen van het leven,
zoals wetenschap, kunst en literatuur
Humanisme De cultuur van geleerden uit de tijd van de renaissance.
Humanisten oriënteerden zich sterk op de literatuur, poëzie en
geschiedenis uit de oudheid.
Machiavellisme Zuivere machtspolitiek, waarbij alle middelen zijn geoorloofd
om het doel te bereiken.
Boekdrukkunst De kunst om geschriften te vermenigvuldigen door middel van
een drukpers
§2 Europeanen ontdekken de wereld
Europeanen gingen in de 14e, 15e en 16e eeuw de wereldzeeën bevaren. Dit
waren de oorzaken:
De handelsroutes via het Aziatische vasteland werden minder toegankelijk
door de ineenstorting van het Mongoolse Rijk. Dit rijk zorgde eerder voor
rust en vrede, daarom de term ‘pax mongolica’. Ook brak de pest uit en
ging het Ottomaanse Rijk hogere belastingen vragen.
Het werd technisch mogelijk om over zee verder te varen en veilig terug te
keren. De schepen werden namelijk anders gebouwd en er kwamen via de
, Arabische wereld betere instrumenten ter beschikking om de positie op
zee en de koers te bepalen.
Christelijke vorsten wilden andere volken bekeren tot het christendom.
Daarom gingen er altijd geestelijken mee.
Het doel van de ontdekkingsreizen was steeds India te bereiken. Sommigen lukte
dat, maar anderen, zoals Columbus en Willem Barentsz, kwamen ergens anders
terecht. De ontdekkingsreizen leverden Europa veel rijkdom en kennis op, maar
zijn tegenwoordig ook omstreden door het gebruikte geweld en de negatieve
gevolgen voor de oorspronkelijke bewoners. Door de ontdekkingsreizen
veranderde het wereldbeeld van de Europeanen. De kustlijnen werden beter in
kaart gebracht, maar de binnenlanden werden nog nauwelijks verkend. Men
beperkte zich in Azië meestal tot het opzetten van handelsposten en
bevoorradingspunten.
Er kwamen conflicten over de vraag van wie het ontdekte land zou zijn. Nadat
Columbus was teruggekeerd, rees er een conflict tussen Spanje en Portugal. De
paus besliste in het voordeel van Spanje, maar bond na protest van Portugal in.
Uiteindelijk resulteerde de ruzie in het Verdrag van Tordesillas: het land ten
westen van een denkbeeldige lijn op 1770 kilometer ten westen van de
Kaapverdische eilanden werd toegewezen aan Spanje, de rest aan Portugal.
Europeanen beschreven de andere culturen vanuit eigen perspectief en
beschouwden de mensen vaak als onderontwikkeld. Daaruit ontstond de drang
om vreemde volken te bekeren tot het christendom. Er werd helaas ook veel
geweld gebruikt.
Er werden hierover felle discussies gevoerd. Spanjaarden traden meedogenloos
op tegen de indianen, maar andere Europeanen hadden ontzag voor de nieuwe
culturen. Sommigen namen het op voor de indianen. Zij vonden het de plicht van
de Europeanen om het christendom zonder geweld bij te brengen. In feite
dwongen de ontdekkingsreizen Europeanen tot een kritisch onderzoek naar hun
eigen mensbeeld.
Daarnaast hadden de ontdekkingsreizen ook grote religieuze, economische en
demografische gevolgen.
1. Het christendom werd over de hele wereld verspreid, en is het nu een van
de grootste wereldreligies.
2. Er ontstond een wereldeconomie, waarbij op grote schaal producten uit
verschillende werelddelen werden uitgewisseld. Veel Europeanen werden
hier schatrijk van. Aan de andere kant zorgde de komst van zilver en goud
voor inflatie. Vooral armen hadden hier last van.
3. In Amerika verdwenen hele koninkrijken, zoals die van de Azteken, binnen
enkele decennia van de aardbodem. Dit kwam niet alleen door geweld,
maar ook doordat de indianen geen afweersysteem hadden tegen de
ziekten van de Europeanen. Een ander gevolg was de verplaatsing van
grote aantallen Afrikanen naar Amerika, om daar voor Europese plantage-
eigenaren als slaaf te werken.
Begrippen
Ontdekkingsreizen De reizen die Europeanen in de 14e, 15e en 16e eeuw maakten
om nieuwe wegen naar Indië te ontdekken. Tijdens deze
reizen ontdekten zij gebieden die nog door geen Europeaan
waren betreden.
