Handelingsgericht werken in passend onderwijs
H1: Handelingsgericht werken in de praktijk, ontwikkelingen en
achtergronden
Handelingsgericht werken is een werkwijze om het onderwijs aan en de begeleiding van alle leerlingen
in het onderwijs te verbeteren. Het concretiseert een visie op doeltreffende leerlingbegeleiding in het
perspectief van effectief adaptief onderwijs. Bij handelingsgericht werken is er sprake van een
planmatige manier van werken, waarbij de onderwijsprofessional de zeven principes toepast.
1. Ons handelen is doelgericht
- Als kinderen weten aan welke doelen gewerkt wordt, voelen zij zich sneller medeverantwoordelijk.
Leerlingen weten waar ze de aandacht op moeten richten.
- Doelen kun je opdelen in korte en lange termijn doelen, geformuleerd op school- groeps- of
individueel niveau op het gebied van leren, werkhouding, sociaal en emotioneel functioneren.
- De doelen kunnen we evalueren: geeft directe feedback op het handelen.
- Het opstellen van uitdagende doelen, het samen formuleren van doelen of leerlingen zelf doelen op
laten stellen blijken uiterst effectief.
2. De onderwijsbehoeften van leerlingen staan centraal
- Onderwijsbehoeften is een heel breed begrip: wat heeft een leerling nodig bepalen mede het
doel en de aanpak van les/begeleiding. Je kan je handelen verbinden door aan te sluiten bij wat een
leerling nodig heeft. Onderwijsbehoeften zijn te clusteren in groepsniveau.
- De onderwijsbehoefte kan worden gezien als een kapstok waar we alle informatie, kennis en
ervaringen op kunnen hangen: de inbreng van alle betrokkenen komen bijeen. De
onderwijsbehoeften kunnen gezien worden als een gemeenschappelijke taal, die ouders professionals
en leerlingen kunnen begrijpen
- Kennis van stoornissen of problemen is relevant: richting en aanpak om doelen te stellen
- Een andere reden om te werken met onderwijsbehoeften is om de samenwerking tussen school en
ouders te optimaliseren.
3. De leraar doet ertoe
- De leerkracht speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de individuele leerling: positieve
bijdrage leveren aan leerprestaties, werkhouding, sociaal-emotionele ontwikkeling.
- feedback op taak en aanwijzingen over verwachte resultaten door van tevoren afgesproken sociale
tekens en versterkers zijn het meest effectief.
- het effect van feedback, feed up en feed forward zijn het sterkst.
4. Het gaat om afstemming en wisselwerking, we gaan uit van transactie in de onderwijsleersituatie
- Uitgaan van interactie en wisselwerking gaat vooral over de leerzame interactie: leren af te
stemmen, ogen en oren openhouden en streven naar het verzorgen van een zo min mogelijk
beperkende leef- en leeromgeving voor de leerlingen.
- De omgeving beïnvloedt de leerling, de leerling beïnvloedt de omgeving.
- leerlingen ontwikkelen zich in verschillende systemen, met elk hun eigen invloed.
- onderscheidt in intentioneel, gericht opvoedkundig handelen en incidenteel, intuïtief pedagogisch
handelen. Beide komen in elk systeem voor.
- Het denken vanuit wisselwerking en transactie stimuleert de leerkracht te reflecteren op de eigen
aanpak.
- De omgeving is dynamisch: zoeken naar de match tussen de leerling en onderwijsleersituatie.
,5. Positieve aspecten zijn van groot belang
- Zoeken naar kansen, kwaliteiten en mogelijkheden van kinderen. Ook interesse is belangrijk.
- Praten over positieve aspecten creëert meer energie, meer kracht en geeft een reëler beeld van de
werkelijkheid: je richt je op de mogelijkheden i.p.v. de onmogelijkheden.
- beschermende factoren: zorgen ervoor dat het risico geen negatieve invloed kan uitoefenen op de
ontwikkeling van de leerling
- positieve aspecten: prettige leerlingkenmerken, talenten, karaktereigenschappen die in het
algemeen positief zijn en als breekijzer kunnen worden benut, niet koppelen aan een belemmering.
6. We werken constructief samen
- Leerlingen moeten zich gehoord en begrepen voelen: de leerling is medevormgever. Een leraar
moet in dialoog zijn met de leerling en situaties creëren waarin constructieve samenwerking met hem
vorm kan krijgen. Meer praten mét de leerling.
- Goede (constructieve) communicatie is de basis voor effectieve ouderbetrokkenheid
- constructieve communicatie heeft een positieve invloed op sociaal-emotioneel functioneren en
welbevinden, de schoolprestaties en de werkhouding en kun je op verschillende manieren inzetten
* Samen met ouders de situatie analyseren, samen zoeken naar mogelijke verklaring
* Samen de onderwijsbehoeften formuleren en oplossingen bedenken
* samen de doelen formuleren
* Samen een aanpak afspreken, taken verdelen, verwachtingen duidelijk maken en tijdpad afspreken
- gevoel geven van gedeeld eigenaarschap: we staan er samen voor.
7. We werkwijze is systematisch en transparant
- systematisch werken: planmatig, cyclisch onderwijsaanbod welke je kan evalueren en bijstellen.
Toets aanbod en observaties systematisch vastleggen, evalueren en bijstellen.
- transparant: inzichtelijk maken wat we doen en welke overwegingen hierbij een rol spelen
Handelingsgerichte diagnostiek
een werkmodel bestaande uit vijf fasen, waarbij ook de ouders als mede-diagnostica betrokken zijn.
Het doel is handelingsgericht advies geven. De nadruk ligt op praktische bruikbaarheid en adviezen.
Handelingsgerichte diagnostiek hanteert een viertal principes:
1. Diagnostiek dient gericht te zijn op advisering
2. Diagnostiek dient te verlopen volgens systematische procedures
3. Er wordt uitgegaan van een interactionistisch referentiekader
4. Ouders en leraren dienen nauw bij het diagnostisch proces betrokken te zijn
Er zijn een aantal voorwaarden voor de handelingsgerichte diagnostiek:
- Onderwijs moet adaptief zijn: uitgaan van de behoeften van de leerlingen, differentiëren en met
betrekking tot materialen en leertrajecten, rekening houden met verschil in instructiebehoeften
en – principes.
- De leerlingen moeten verantwoordelijk kunnen zijn voor hun planning en de evaluatie van
vorderingen
- Het onderwijssysteem moet de mogelijkheid tot samenwerkend leren bieden
- Goed georganiseerde ondersteuningsstructuur met een ondersteuningsprofiel met daarin:
- Organisatie van ondersteuningsstructuur
- Onderwijs binnen de school
- Pedagogisch klimaat van de school
- Didactische principes van de school
- Professionaliteit en visie van het team
De vijf fasen zijn:
1. Intakefase: informatie verzamelen met het oog op de te kiezen strategie. Belangrijk is afstemming
te bereiken tussen leraar en ouders. Je stelt de vraag: wat is er al gedaan aan het probleem en
wat was hiervan effectief. Ook wordt nagegaan wie eronder lijd(en) en sinds wanneer.
, 2. Strategiefase: wat weet ik al en wat wil ik nog meer weten welke stappen moeten er worden
uitgezet. Je moet zoveel mogelijk relevante informatie verzamelen en clusteren. De clusters
vormen het principe voor een verklarende hypothese. Is er nog onderzoek nodig?
3. Onderzoeksfase: nadere onderzoek of analyse. Je toets de hypothese. Je onderzoekt in het kader
weten-om-te-handelen. Het onderzoek zelf is handelingsgericht. Tijdens het onderzoek richt je je
op het beter in kaart brengen van beschermende factoren van ouders, leerling en
onderwijsomgeving. De onderzoeksvragen hebben de invloedsferen leerling, groep, leraar, school
en gezien
4. Indicatiefase: een verklarende diagnose opstellen, die in onderzoeksfase is getoetst en voldoende
waarschijnlijk gevonden is. Wat willen we veranderen, hoe kunnen we dat doen en wat is
haalbaar.
5. Bespreken advies/handelingsaanbevelingen met ouders en keuze maken.
Ecologische pedagogiek: de basis van de principes van handelingsgericht werken
Het individu wordt gevormd door interactie tussen psychologische, biologische en sociale processen en er
is een dynamische relatie tussen individu en interne en externe factoren. De ecologische pedagogiek gaat
uit van 3 naastliggende milieus met wederzijdse beïnvloeding: school/werk, thuis, samenleving (wijk). Alle
factoren zijn van invloed op de ontwikkeling.
Specifieke invloed van meso- en macrosystemen die invloed hebben op de ontwikkeling: leren denken in
tradities en lessen over pedagogische grondbegrippen vloeien hieruit voort. Afstemming op en
ondersteuning van de leerling met onderwijsbehoeften staan centraal.
Omstandigheden in een van de drie milieus beïnvloeden het gedrag van personen en werkt door in de
andere milieus.
Sociale en emotionele competentieontwikkeling wordt vooral bepaald door het tweede milieu: school.
Grote gebeurtenissen en invloeden uit andere milieus werken in op persoonlijkheid en ontwikkeling:
zelfbeeld, zelfvertrouwen, zelfhandhaving en zelfcontrole. Beschermende factoren kunnen positief
inwerken op de ontwikkeling van leerlingen en probleemgedrag verkleinen, met als voorbeelden
metacognitieve vaardigheden, geboden sociale en emotionele steun, eigen veerkracht, klassenklimaat,
stimulerende leeromgeving, afstemming onderwijsbehoeften, ouders.
De omschrijving van schoolwerkelijkheid als dynamische context waarin factoren elkaar wederzijds
beïnvloeden brengt consequenties 3 typen
Systeemgericht Omgang tussen volwassenen Pedagogisch
Onderwijsbehoeften centraal
Afstemming en wisselwerking Afstemming en wisselwerking
Positieve aspecten van belang Positieve aspecten van belang
Leraar doet ertoe Leraar doet ertoe Leraar doet ertoe
Constructieve samenwerking Constructieve samenwerking
Handelen is doelgericht Handelen is doelgericht Handelen is doelgericht
Systematisch en transparant Systematisch en transparant Systematisch en transparant
Bij doelgericht en planmatig werken aan de ontwikkelen moet in samenspraak gaan met alle betrokkenen.
Dit vraagt om een schoolbrede aanpak met alle betrokkenen.
Systeemgerichte consequenties: elk schoolteam ontwerpt invulling van interne ondersteuning. De school
vraagt zich af welk schoolprofiel het wil ontwikkelen en welke plaats dit profiel krijgt in grote
samenwerkingsverbanden.
Omgang met volwassenen: ouders vertegenwoordigen het eerste milieu. Zij hebben de
opvoedingsverantwoordelijkheid. Verwachtingen van ouders en gevoelens van loyaliteit naar de ouders
spelen een grote rol in de beleving van leerlingen. Een leerkracht moet altijd op zo’n manier met een
, leerling omgaan dat de ouder over de schouder van de leerling meekijkt. Van ouders wordt
ondersteunend gedrag verwacht.
Pedagogische consequenties: kijken naar de positieve aspecten in de ontwikkeling van de leerling.
H2: Passend onderwijs: achtergronden en ontwikkeling
Nederland = Passend onderwijs. Buitenland = inclusief/integratie onderwijs. Het verschil zit hem in dat er
bij passend onderwijs vanzelfsprekendheid ontbreekt om leerlingen met een beperking toegang te
verlenen tot een reguliere school in de directe omgeving van de leerling.
Passend onderwijs: leerlingen een passende plek aanbieden die aansluit bij hun onderwijsbehoeften.
Grondslag van passend onderwijs: visie, ethiek en maatschappelijke
ontwikkelingen
Mensen met beperkingen zijn over het algemeen lager opgeleid, hebben meer gezondheidsklachten en
een lagere economische status. Ze kunnen niet optimaal aan de maatschappij participeren en hebben
hulp of begeleiding nodig. We hebben het vermogen nodig verschillen tussen mensen te kunnen
onderkennen, zodat we ons beter kunnen verplaatsen.
Dit leer je alleen maar als je als kind met deze verschillen leert omgaan in je eigen klas
Voor een gezonde democratie is inclusief onderwijs en burgerschap van belang (Nussbaum,
2010). Hulpeloosheid is geen zwakte: het is normaal om andere nodig te hebben door situaties te
creëren waarin zij oprecht kunnen bekommeren om anderen. Daarnaast kunnen scholen door
inclusief onderwijs reële beelden vormen van de minderheden en stereotypering tegengaan.
Van medisch model-denken sociaal model-denken: iemand met een beperking wordt niet gezien als
een ‘patiënt’, maar als een medeburger met mogelijkheden. Zo wordt er in het onderwijs tegenwoordig
meer gesproken over een kind met kenmerken van autisme, in plaats van een autist.
Het sociaal model benadrukt dat diversiteit een vanzelfsprekendheid moet zijn en dat elk individu recht
heeft op insluiting, een sociaal netwerk, kansen op het volgen van een opleiding en volwaardige
participatie. In het onderwijs is een toenemende mate ruimte voor de stem van de leerling zelf.
Het sociaal model vraagt om denken in ontwikkelingsmogelijkheden en het ondersteunen van de
onderwijsbehoeften van de leerlingen, zoeken naar mogelijkheden en participatie van de leerling.
Om dit te realiseren maak je gebruik van een ondersteuningsstructuur, te kiezen uit 3 allocatiemodellen:
- Schoolmodel: de middelen worden verdeeld over de schoolbesturen op basis van het aantal
leerlingen. Belemmering bij leren en participeren wordt gereduceerd op alle leerlingen. Wanneer een
leerling naar een speciale school gaat, blijft de reguliere school verantwoordelijk en betaalt het
schoolbestuur de extra kosten.
- Expertisemodel: een samenwerkingsverband richt een netwerk van speciale faciliteiten in en regelt
de aard, omvang en financiering van deze faciliteiten.
- Leerlingmodel: de middelen voor ondersteuning zullen beschikbaar zijn op basis van diagnoses
gericht op het individu en de benodigde aanpak: de leerling met specifieke onderwijsbehoeften wordt
beschouwd als ‘het probleem’.
In Nederland
Labelen en etiketteren werden leidende principes om naar een leerling met een beperking te kijken.
Probleemsignalering of verwijscriteria werden volledig gekoppeld aan leerlingkenmerken: zolang een
leerling niet binnen de school paste of aan voorwaarde kon voldoen was dit een overweging om het in
speciaal onderwijs te plaatsen. Bij het rugzakje werd een zo’n goed mogelijk gevuld rugzakje of een
verwijzing het doel
Een visie op passend onderwijs rust op:
- Normalisatieprincipe en de emancipatorische idealen t.a.v. mensen met een beperking
