Aan de slag met handschriftonderwijs
1 Leren schrijven
Schrijven gebeurt elke dag op school, maar vaak niet meer als specifiek vak (het zit verweven in
andere vakken).
2x per maand handschriftonderwijs is te weinig, want dan kunnen kinderen niet gericht verbeteren
en automatiseren.
1.1 Schrijven én typen in het voortgezet onderwijs
Onderzoek van Müller en Oppenheimer wees uit dat leerlingen die aantekeningen maken met de
hand betere toetsresultaten hebben dan leerlingen die de aantekeningen typen.
1.2 Plaats van handschriftontwikkeling in Nederland en daarbuiten
Nederland Door het ontbreken van een leerlijn met heldere aanwijzingen hoe het
handschriftonderwijs vorm kan worden gegeven, besteed men te weinig tijd aan
handschriftonderwijs en missen leerlingen de motorische vaardigheid van het schrijven.
Verenigde Staten Vergelijkbare situatie met Nederland.
Engeland Sinds 2014 is handschriftinstructie weer opgenomen in het nationale curriculum.
1.3 Veel kinderen met ‘hanenpoten’ in het primair onderwijs
Doordat er in Nederland geen erkend lesprogramma is voor schrijven wordt er minimale aandacht
besteed aan schrijven wat onder ander kan resulteren in slechte handschriften.
Er is een afname in fijnmotorische vaardigheden door:
- Onvoldoende instructie
- Onvoldoende oefening
Steeds meer kinderen hebben moeite met schrijven, wat leidt tot:
- Kinderen laten ‘hanenpoten’ zien
- Kinderen schrijven te snel of te langzaam
- Kinderen hebben vaak last van pijn in de hand of arm
- Kinderen hebben geen goed leesbaar en soepel handschrift
Deze problemen blijven vaak lang aanhouden.
1.4 Ondersteuning voor jou als leerkracht
Er zijn veel gerichte aanwijzingen en extra oefeningen die de klas voldoende op het goede
(schrijf)spoor te zetten.
2 Basiskennis
2.1 Samenhang tussen schrijven met de hand, en taal, rekenen en informatieverwerking
Schrijven, lezen, rekenen en het verwerken van informatie staan niet los van elkaar.
,2.1.1 Wat is erover bekend?
Cijfers, letters en woorden worden beter geleerd en opgeslagen in het geheugen door ze te schrijven
dan door te typen of ernaar te kijken.
2.1.2 Hoe is dat te verklaren?
Schrijven met de hand activeert meer verschillende hersengebieden dan typen:
- Bij schrijven met de hand maak je bij elke letter een andere beweging, terwijl je bij typen elke
letter met dezelfde (tik)beweging maakt.
- Doordat bij schrijven met de hand de letters telkens net anders zijn blijft het kind actief zoeken
en leert het kind de letters beter herkennen, terwijl je met typen altijd dezelfde lettervorm krijgt.
2.1.3 Koppeling tussen zien, horen, spreken en schrijven van klanken en woorden
Het combineren van verschillende waarnemingen en bewegingen (zien, horen, spreken, voelen en
schrijven) brengen in het brein koppelingen tot stand die een kind nodig heeft om te leren lezen,
schrijven en rekenen.
Interactie tussen lichaam en omgeving zorgt voor kennis.
2.1.4 Schrijven met de hand legt een relatie tussen taal en motoriek
De relatie tussen taal en motorische handeling:
Tekstschrijven
Motorische handeling Spellen Stellen
‘handschrift’
Motorische Klank-teken-
vaardigheid koppeling
,Model van handschriftproductie:
Beschrijving Soort fouten
Cognitief niveau
Intentioneel niveau Ik wil iets op papier zetten: op Onduidelijk verhaal, moeite
een boodschappenbriefje of met motivatie.
een valentijnskaart.
Linguïstisch niveau Kennis van taal en grammatica: Grammaticale fouten,
de volgorde in een zin, incorrecte woordvolgorde, dt-
lettergrepen, fouten, moeite met
meervoudsvormen en de werkwoordvervoegingen, en
werkwoordvervoegingen. tegenwoordige, verleden en
toekomende tijd.
Lexicaal niveau Dit is het woordenboek in je Moeite met het vinden van
geheugen. woorden, foutieve woorden.
Auditieve analyse en Een woord bestaat uit Moeilijkheden om bijvoorbeeld
synthese/visuele analyse en letters/klanken. Bij het horen boom op te delen in b-oo-m of
synthese van een woord of het zien van andersom, sprekend of
een woord moeten deze schrijvend. Klankverwarringen
afzonderlijke elementen in het u-ui, i-e, s-z of f-v, opdelen in
geheel horend (auditief) dan lettergrepen moeilijk, visuele
wel ziend (visueel) worden fouten: b-d, p-q, b-p,
onderscheiden, andersom cijfervolgorde.
moeten elementen tot een
woord kunnen worden
samengevoegd: b-o-o-m.
Foneem-grafeem-koppeling Op dit niveau vindt de Moeite om de klank aan het
‘vertaling’ plaats van een juiste letterbeeld te koppelen,
bepaalde klank naar een hoort b en kan dit nazeggen
letterbeeld (en een motorische maar weet letter of
activiteit van de mond en de lettercombinatie niet te
hand): dit zijn dus cultureel produceren, bijvoorbeeld sch,
bepaalde aangeleerde klank- eeuw.
tekenkoppelingen.
Motorisch uitvoeringsniveau
Motor-programmering De uitgekozen schrijfwijze Moeite met herkennen van het
moet worden letterspoor, foutieve vormen,
geprogrammeerd en kan zoals drie bogen aan de m,
variëren: b of B of ß. Op dit foutief spoor (doordraaien van
niveau wordt de ruimtelijke de o, onder aan een letter
informatie over de vorm en beginnen), fouten in de
route (letterspoor) vastgelegd letteroriëntatie, bijvoorbeeld
en met welke spiergroepen de lange lussen naar boven en
beweging zal worden onder tussen de middenlijnen,
uitgevoerd: schrijven in een fouten in de
schriftje met de vingers, op het letterverbindingen.
bord met de arm en de
elleboog.
, Parametrisatie Op dit niveau vindt de Te veel of te weinig variatie in
afstelling plaats van de lettergrootte, richting,
grootte, de snelheid, de snelheid, druk, moeite zich aan
richting en de druk. Aanpassing te passen aan de context,
moet hier plaatsvinden aan de bijvoorbeeld in het taalschrift,
onderlaag, het schrijfmateriaal op het bord, zonder lijnen.
en de schrijflijnen in het
schrijfschrift.
Initiatie Het aanzetten van de juiste Krachtsproblemen, te lage
spiereenheden vanuit het tonus (dit is altijd afwijkend).
brein via de zenuwbanen.
Kinderen zullen altijd fouten maken, maar als deze systematisch aanhouden en het leerproces
stagneert, is er aanleiding om een specifiek begeleidingsplan op te stellen.
2.2 Interactie tussen kind, schrijftaak en omgeving
Ondanks dezelfde instructie en dezelfde soort pen, verschilt het handschrift van kinderen erg.
3 factoren die variatie in handschrift verklaren:
- De schrijftaak in dictee met moeilijke woorden gaat er
meer aandacht naar spellen dan naar schrijven.
- De omgeving waar in de taak wordt uitgevoerd
dingen als soort pen, greep, welke liniatuur, rust of
onrust in de klas, ruimte op tafel.
- De mogelijkheden van het kind heeft het kind moeite
met schrijven of gaat het erg gemakkelijk.
Relatie tussen proces, vorm en materiaal:
2.3 Hoe leren kinderen nieuwe vaardigheden?
Leren kan op verschillende manieren (handleiding bekijken, uitleg, leren door te doen).
2.3.1 Onbewust en bewust leren
(onbewust) Impliciet leren: leren door te imiteren en door te doen. (komt vaak voor bij baby’s en
jonge kinderen)
(bewust) Expliciet leren: leren door taal en handelen te koppelen.
2.3.2 Drie fasen in het leren van nieuwe vaardigheden
De cognitieve fase: leren hoe de handeling precies in elkaar zit (welke bewegingen, welke volgorde,
waar moet ik op letten). In deze fase is bij leren schrijven de aandacht gericht op de handeling zelf.
De associatieve fase: in deze fase draait het om oefenen.
De automatische fase: er is steeds minder aandacht nodig voor de motorische uitvoering en de
bewegingen verlopen automatischer. Bij schrijven is deze fase ter herkennen als de kinderen bij elk
vak ongeveer dezelfde schrijfkwaliteit laten zien.
