Medieval Europe, a short history
Judith M. Bennett
Samenvatting 11e druk
HOOFDSTUK 1. ROMEINEN, CHRISTENEN EN BARBAREN.
De vroege middeleeuwen
De vroege middeleeuwen lopen van 500 tot 1000. We beginnen met het kijken
naar de Romeinse samenleving, dat uiteindelijk door invallen van andere volken
viel. Het christendom groeide in deze periode ook enorm. ’’Domestic
proselytization’’ (koninginnen lieten hun rijk christen worden) hielp hierbij.
Monniken zorgden ook voor de verspreiding van het geloof. Ze zorgde er ook voor
dat Romeinse teksten bleven bestaan door ze te kopiëren. Het pausdom groeide
niet veel. Het streefde naar de leiding over de kerk, zoals een keizer het
Romeinse rijk had geleid, maar kreeg dit (nog) niet. In 800 vielen Vikingen en
Moslims het land binnen, en lokale gezagshebbers kregen meer macht. Deze
woonden in kastelen en regeerden over het lagere volk. Zo ontstond het
leenstelsel. De vroege middeleeuwen (begon bij het afbreken van de Romeinse
samenleving) eindigen als er een nieuwe samenleving ontstaat, eentje die totaal
anders is dan die van het oude Rome.
De Romeinse vrede (31 B.C.E.-180 C.E.) en daarna
De twee eeuwen aan het begin van de jaartelling waren jaren van vrede voor
Rome. De Westerse provincies waren wat armer, en de oosterse juist rijker. Het
Romeinse rijk was een groot gebied, en de kracht van Rome hierop was sterk
maar niet verstikkend. Middeleeuwse mensen zouden dit idee van Rome
vasthouden (haar grote macht, cultuur van filosofen en artiesten) en vele
heersers noemden zichzelf ook Romeinse keizers. Gedurende de 3 e eeuw ging
echter alles mis. Barbaren vielen het land binnen en Rome was hier niet op
voorbereid. Er ontstond chaos. Veranderingen kwamen in de 4 e eeuw door
Diocletianus en later Constantijn. Het werd een gedisciplineerde staat met veel
bureaucratie en grote legers. Zo kon de staat het nog iets langer uithouden.
Door de hervormingen ontstond ook een splitsing tussen oost en west. Deze
begon als een administatieve regeling maar leidde uiteindelijk tot een definitieve
splitsing. Rome was meer landelijk, minder rijk en gevoeliger voor invasies. Het
oosten was meer stedelijk, veiliger en rijker.
Christendom
In het Romeinse rijk speelde het christendom een steeds grotere rol. Christenen
zagen Jezus als een incarnatie van God. Hier was echter wel discussie over, of
Jezus zowel menselijk als goddelijk kon zijn. De meeste accepteerde het idee van
een enkele goddelijkheid met drie gelijke aspecten: de vader, de zoon en de
heilige geest. Jezus was dan de zoon in de heilige drieeenheid dat toch één god
was.
Het christendom begon als een Joodse sekte. Maar opende zich al snel tot
meerdere mensen. St. Paul stelde dat alle joodse regels (eetregels, besnijdenis)
niet nauw gevolgd hoefde te worden, waardoor het nieuwe geloof zich opende
voor veel mensen. Het christendom is een ‘’mystery religion’’, het beloofd een
mystieke unie tussen aanbidder en goddelijkheden. Oude Romeinse goden
1
,richtten zich tot bredere dingen, maar dit nieuwe geloof trok eerder individuele
zorgen en hoop aan. Op sommige manier lijkt het christendom op andere
mystery religions. Dopen, eeuwige zaligheid, een goddelijke vader die voor zijn
menselijke familie zorgt, dit alles was niet nieuw. Het christendom verschilde van
andere mystery religions op twee manieren.
1) De grondlegger en redder van het geloof was een echt historisch persoon.
Een godin als Isis was waarschijnlijk meer afstandelijk voor haar aanhangers dan
Jezus.
2) De christelijke God was de enige God, voor alle die een christelijke doping
accepteerden.
Veel mensen voelden zich aangetrokken tot het christendom, niet alleen rijken,
maar ook arbeiders die zichzelf met timmerman Jezus konden identificeren.
Nieuwe leden werden gedoopt, zo werden hun zonden vergeven. Dopen werd
gezien als een sacrament, een religieuze ceremonie dat Gods genade verleent op
de ontvanger. Ook aten ze regelmatig het heilige brood en wijn (Eucharist). Deze
rituelen zorgde voor binding, net als verhalen uit het nieuwe testament.
Christenen werden ook geïnspireerd door heiligen (saints). De eerste heiligen
onderscheidden zich door uitzonderlijke zelfonthouding (chastity) of door een
marteldood.
Het christendom werd ook meer georganiseerd door de verschillende
rituelen en teksten. Voorheen ontmoeten men elkaar in huizen, nu werden er
kerken gebouwd. Er ontstond een scheiding tussen geestelijken die leidden en
leken die volgden. Geestelijke leiders werden onderverdeeld in verschillende
groepen. Onderaan stonden priesters, die religieuze gebeurtenissen en de
Eucharist leidden. Boven hen stonden bisschoppen, die een stad en haar regio
(diocese) leidden. Zij werden weer in de gaten gehouden door aartsbisschoppen,
die in de belangrijkere steden zaten. Bovenaan de hiërarchie stonden de
patriarchen en bisschoppen van de vijf grootste steden van het koninkrijk: Rome,
Alexandrie, Antioch, Jerusalem en Constantinopel. Van deze vijf zat alleen de
bisschop van Rome in het Westen. Hij claimde superioriteit over alle christenen,
omdat Petrus (een van de 12 apostelen) de eerste bisschop en paus van Rome
was. Zij zagen zich als directe opvolger van Petrus.
In het begin stonden het christendom en het Romeinse rijk erg van elkaar
af. Ze dachten beide de waarheid te spreken en Christenen werden vervolgd als
ze niet aan de staatsgoden offerden. De martelaren versterken het geloof alleen
maar. De mislukte vervolgingen van Diocletianus maakte duidelijk dat het rijk
zich moest aanpassen aan het nieuwe geloof. Keizer Constantijn hoopte met het
christendom het rijk bij elkaar te houden. Met kerkelijke concilies werden
onenigheden opgelost. Ongelovigen (heidenen) bleven bestaan, vooral op het
platteland. Maar verdwenen met de tijd ook. Keizer Theodosius I verbood het
oude Romeinse geloof zelfs.
Het Jodendom veranderde ook. Na opstanden waren de Joden niet meer
welkom in Jeruzalem. Vele verlieten Judea en gingen naar Romeinse gebieden.
Hier werden ze gerespecteerd vanwege hun traditie. Dit bleef hetzelfde toen
het christendom steeds groter werd, alleen iets meer onwillig. Christenen zagen
het Jodendom als negatief. Het was een kwaad geloof.
Het christendom beïnvloedde Rome, maar Rome ook het christendom:
2
, vooral het neoplatonisme. Zij dachten dat god oneindig, onkenbaar,
ontoegankelijk (alleen door mystieke ervaringen) was. Het was de ultieme bron
van alles. Alles wat bestond kwam uit deze god. Zoals golven als je een steen in
het water gooit, steeds afnemend in uitmuntendheid, hoe verder van de steen
(god) af. Via mystiek kon men hier weer dichterbij komen. Door neoplatonisme
konden christenen hun geloof op een intellectuele manier uitleggen. Sommige
moesten niks van deze intellectuele manier hebben. Ze vonden dat God boven
verstand uitsteeg en dat hem intellectueel benaderen kansloos was. ‘’Athene vs.
Jeruzalem’’. Deze discussie bestaat nog steeds.
Vroege christenen debatteerden vaak over hun geloof (over de drie-
eenheid, zondes en de vraag of Jezus God of mens was). Vele vragen werden
opgelost in een kerkelijke raad. De eerste was in Nicaea in 325, hier werd
besloten dat Jezus volledig mens en goddelijk was, een gelijk deel van de drie-
eenheid. Er ontstonden zo orthodoxe christenen, en nieuwe heidenen, die de
nieuwe regels niet volgden. Arianen meenden bijvoorbeeld dat Jezus niet
volledig goddelijk was. Orthodoxie en ketterij vormden het religieuze landschap
van het vroege middeleeuwse Europa. Drie christelijke geleerden die filosofie
gebruikte om het geloof te interpreteren deden dit ook:
▪ Ambrosius (Ambrose): bisschop van Milaan. De stad die Rome had vervangen
als keizerlijke hoofdstad van het Westen. Was goed beheerder en spreker, en
tegenstander van het Arianisme. Had morele autoriteit over keizers, kon ze
bijvoorbeeld straffen als ze iets fout deden.
▪ Hieronymus (Jerome) : vooral bekend door het vertalen van de Bijbel naar het
Latijn. Hieruit zijn weer vertalingen van moderne talen gekomen.
▪ Augustinus (Augustine): was jarenlang bisschop in een plaats in Noord-Afrika
en schreef over ketterse leerstellingen en besprak de meeste centrale problemen
die theologen sindsdien bezighouden. De drie-eenheid, het bestaan van kwaad in
een wereld gemaakt door God, de rol van huwelijk en seksualiteit, vrije wil etc.
Neoplatonisme werd de basis voor een nieuw christelijke theologie waar de
materiele wereld minder belangrijk is dan de spirituele. Augustinus zei dat God
mensen had gemaakt met de vrijheid om te kiezen tussen goed en slecht. Deze
werd verpest door Adam en Eva. Jezus herstelde deze relatie tot God weer. Men
kon weer kiezen tussen goed en kwaad. Het was de taak om voor goed te kiezen,
iets wat Jezus weer mogelijk had gemaakt. Het nodig hebben van goddelijke
genade voor menselijke heil is een centraal thema. Geschiedenis ziet
Augustinus als een doelgericht proces van Gods interactie met de menselijkheid.
Het gaat minder over politiek en heersers, maar over de oorlog tussen goed het
kwaad die iedereen met zichzelf voert. De menselijkheid verdeelt hij in twee
groepen. Zij die in Gods genade leven en zij die niet daarin leven. Bij de dood
wordt je beoordeeld.
Zijn lessen over seks en het huwelijk hadden veel invloed op volgende
generaties. Sommige vonden dat alle christenen celibaat moesten worden. Dit
zou echter niet goed zijn voor het produceren van nieuwe christenen. Augustinus
promootte het huwelijk als een goed alternatief voor celibaat zijn. Zijn ideeën
hadden invloed op Canoniek recht (Canon law). Zo werd mensen verboden
voorbehoedsmiddelen te gebruiken.
Barbaren en het westerse imperium
3
