1. Wat is externaliserende problematiek?
Van der Ploeg (2014) Hoofdstuk 1 – Definitie en prevalentie van agressie
Definitie
Agressie = Gedrag dat al of niet opzettelijk bij de ander immateriële en/of materiële schade
veroorzaakt, waarbij formele en/of informele regels worden geschonden.
In veel omschrijvingen van het begrip agressie komen de concrete gedragingen voor die in het kader
genoemd worden. Hoe meer van deze kenmerken zijn terug te vinden bij het kind, hoe eerder men
kan spreken van agressie.
Kenmerken van een agressieve jeugdige
Brengt anderen letsel toe;
Vecht veel;
Scheldt anderen uit;
Is driftig;
Pest anderen;
Bedreigt en intimideert anderen;
Is gemeen voor anderen.
De woorden ‘agressie’, ‘geweld’ en ‘delinquentie’ worden vaak door elkaar gebruikt. Dat is begrijpelijk
want er is veel overlapping en de begrippen liggen in elkaars verlengde. Toch is er wel degelijk een
onderscheid te maken:
Agressie versus geweld
Er is sprake van geweld als het gaat om zeer ernstige vormen van fysieke agressie. In dat
geval wordt bijvoorbeeld gedacht aan het toebrengen van ernstig lichamelijk letsel en het
molesteren van iemand. In de psychologie wordt dat onderscheid meestal niet gemaakt en
wordt consequent van agressie gesproken. Ook wij beschouwen geweld als een vorm van
agressie, zij het als uitzonderlijk ernstige en heftige agressie. Wij menen dat geweld dezelfde
achterliggende mechanismen heeft als agressie.
Agressie versus delinquentie
Strikt genomen is delinquent gedrag het overschrijden van de regels van de wet. Zo zijn
winkeldiefstal, zwartrijden, brandstichting, beroving en andere vergelijkbare gedragingen te
beschouwen als vormen van delinquentie. Omdat bepaalde vormen van fysieke agressie,
bijvoorbeeld mishandeling, ook onder de definitie van delinquentie vallen, ligt verwarring voor
de hand.
Toch is er een onderscheid tussen agressie en delinquentie. In veel delinquent gedrag kan
men weliswaar ook agressie bespeuren, maar lang niet iedere brandstichter, rover of dief is
ook agressief. Er zijn ook zeer onderkoelde inbrekers en dieven. Omgekeerd geldt dat
verreweg de meeste agressieve kinderen en jongeren de wet niet hebben overtreden. Ja, zij
hebben de ongeschreven regels (respect voor elkaar) overschreden, maar niet de formele
wet. Deze jeugdigen zijn dus geen delinquenten.
Wanneer is agressie een probleem?
Aan de hand van de volgende criteria is te bepalen wanneer problemen zoals angst en agressie zijn te
beschouwen als verschijnselen die meer aandacht en zorg vragen (en als probleem worden gezien):
Frequentie: Agressie wordt een probleem als het kind bij het minste of geringste agressief
uitvalt, herhaaldelijk ruzie maakt, kinderen slaat en uitscheldt. Als de agressie zich niet
beperkt tot een enkel incident, maar geregeld (wekelijks tot maandelijks) voorkomt, is er reden
tot zorg.
Duur: Kinderen die lang achtereen agressief blijven, vormen een probleem. In dit geval blijft
het agressieve gedrag aanhouden, ook als er geen enkele reden meer is om agressief te zijn.
Het kind blijft steken in zijn agressie en ziet geen kans om zijn boosheid opzij te zetten.
Omvang: Wanneer het kind zich echter overal agressief gedraagt ongeacht de situatie en de
locatie, is er een probleem. Zeker ook als blijkt dat het kind uiteenlopende vormen van
agressie te zien geeft.
Gevolgen: Als het kind herhaaldelijk agressief reageert, tast dat de relatie met ouders en
leeftijdgenoten op den duur aan. Ook als het kind met zijn agressieve gedrag andere kinderen
letterlijk (slaan) of figuurlijk (schelden) pijn doet, heeft dat tot gevolg dat andere kinderen op
den duur niet meer met dat kind willen spelen. Dit agressieve kind vormt een probleem.
Prevalentie agressie
,Agressie kan op verschillende manieren worden bepaald:
In de eerste plaats kan de onderzoeker gebruikmaken van observaties maar ook van
verschillende vragenlijsten.
In de tweede plaats kunnen deze observaties betrekking hebben op verschillende situaties
zoals buiten spelen, de omgang met klasgenoten, maar ook de ouder-kindinteracties.
In de derde plaats kan de onderzoeker gebruikmaken van verschillende bronnen. Zo kunnen
beide ouders worden benaderd of alleen de moeder, maar ook de leerkracht of de
groepsleidster.
In de vierde plaats kan de prevalentie van agressie verschillen omdat de onderzoekers niet
altijd uitgaan van hetzelfde aantal agressieve handelingen begaan in dezelfde periode. De
één beperkt zich tot drie en de ander tot tien mogelijke agressieve handelingen, terwijl de één
twee weken en de ander een half jaar aanhoudt als termijn waarin de agressieve handelingen
kunnen voorkomen.
En ten slotte kan het onderzoek betrekking hebben op verschillende vormen van agressie
zoals fysieke agressie (slaan, schoppen) en verbale agressie (pesten, bedreigen).
Op grond van verschillende prevalentie-onderzoeken blijkt dat 3 tot 10% van de jeugdigen zo veel
agressie vertoont, dat er reden is tot zorg. Het betreft hier vooral jongens. Bij meisjes doen zich met
betrekking tot fysieke agressie aanzienlijk minder problemen voor.
Agressieve kinderen veranderen niet van de ene op de andere dag in niet-agressieve kinderen.
Agressie is een persoonlijkheidskenmerk dat door de jaren heen tamelijk stabiel is. Meerdere
onderzoeken laten zien dat wie op jonge leeftijd agressief is een grote kans heeft dat op latere leeftijd
nog steeds te zijn. Met deze aantekening dat de relatie tussen agressie en leeftijd op latere leeftijd
steeds minder sterk wordt. Dat betekent dat gemiddeld genomen jeugdigen met het ouder worden
minder agressief worden.
Verschillen tussen jongens en meisjes
Jongens zijn in het algemeen agressiever dan meisjes. Jongens bedienen zich in het algemeen ook
meer van andere vormen van agressie. Zo blijkt dat jongens vooral meer openlijke en fysieke agressie
te zien geven en dat bij meisjes meer sprake is van bedekte en indirecte agressie. Agressie uit zich bij
meisjes vaak door het in een kwaad daglicht stellen van de ander of door te stoken in de relaties van
de ander. Dat kan inhouden roddelen over een ander, een ander negeren of afwijzen, of het
verspreiden van valse geruchten. Hier spreekt men ook wel van relationele agressie. Deze agressie is
erop gericht de positie van de ander te ondermijnen. Deze laatste vorm van agressie past in de ogen
van de samenleving ook meer bij meisjes, terwijl fysieke agressie meer wordt verwacht bij jongens.
Meisjes maken overigens niet alleen maar gebruik van relationele agressie.
Ook de leeftijd doet ertoe. De verschillen in agressie tussen jongens en meisjes worden groter bij het
ouder worden.
3 theorieën die duidelijk maken waarom jongens agressiever zijn dan meisjes en waarom meisjes hun
agressie anders uiten dan jongens:
1. In de eerste plaats is sprake van een evolutionaire verklaring. Hierbij gaat men uit van de
hypothese dat de mens zich eeuwenlang via agressie heeft moeten handhaven. Dat betrof dan
vooral de man, die daartoe ook de sterkere fysieke bouw had. De vrouw bleef op de achtergrond
, en maakte meer gebruik van vormen van indirecte agressie. Kort gesteld: agressie zit al
eeuwenlang in de genen.
2. Een tweede verklaring gaat uit van de hypothese dat de verschillen schuilen in biologische
kenmerken die bij de geboorte al vastliggen, zoals verschillen in lichamelijke constitutie, in de
hormonale huishouding (testosteron) en in de werking van het brein (serotonine en dopamine).
3. Ten derde wordt agressie verklaard vanuit de sociale leertheorie. Deze theorie stelt dat agressie
wordt geleerd. Het zijn de omgevingsinvloeden die agressie stimuleren, maar ook reduceren. Het
verschil tussen jongens en meisjes ontstaat omdat fysieke agressie van jongens gewoner wordt
gevonden en zij vaker worden uitgedaagd om zich fysiek agressief te gedragen, onder meer door
leeftijdgenoten (je bent toch geen watje?).
Fysiek agressieve meisjes passen minder in onze cultuur. Meisjes maken daarom eerder gebruik
van alternatieven. Zij zijn ook gevoeliger voor aanwijzingen van de ouders om zich niet fysiek
agressief te gedragen.
Van der Ploeg (2014) Hoofdstuk 2 – Vormen en indelingen van agressie
Veelgebruikte indelingen van agressie
Fysieke en verbale agressie
o Dit onderscheid maakt duidelijk dat agressie zich zowel lichamelijk als verbaal kan
uiten. In het eerste geval gaat het om agressie waarbij fysieke kracht wordt gebruikt
om een ander kind lichamelijk te treffen. Deze vorm van agressie kan variëren van
een klap in het gezicht tot het toebrengen van ernstig en soms dodelijk lichamelijk
letsel.
o Verbale vormen van agressie hebben betrekking op een ander scala aan
gedragingen. Het kan gaan om het (met de dood) bedreigen en onder druk zetten van
leeftijdgenoten, maar het kan ook betrekking hebben op pesten, uitjouwen en
beledigen.
Openlijke en bedekte agressie
o Openlijke agressie is duidelijk zichtbaar en hoorbaar en kan zowel fysiek (slaan) als
psychisch (schelden) van aard zijn. Kenmerkend voor dit agressieve gedrag is de
openlijke confrontatie met en aanval op het slachtoffer. Hier wordt ook wel gesproken
van manifeste agressie.
o Bedekte agressie heeft betrekking op gedrag dat niet direct als agressie wordt
onderkend maar wel degelijk de bedoeling heeft de ander schade te berokkenen.
Bekende voorbeelden zijn het buitensluiten van een bepaald kind, kwaad spreken
over de ander en de groep opzetten tegen een bepaalde jongen of meisje. Dit wordt
ook wel relationele agressie genoemd.
Incidentele en structurele agressie
o Waar incidentele agressie nu en dan plaatsvindt, staat structurele of chronische
agressie niet op zichzelf, maar is er sprake van een ingeslepen gedragspatroon. In
het eerste geval is de agressie sterk gebonden aan de situatie waarin het kind terecht
is gekomen. Als een kind voortdurend wordt gejend en gesard, kan het komen tot een
heftige agressieve reactie. Agressie is hier een eenmalige uitschieter en wordt ook
wel omschreven als reactieve agressie.
o Dit in tegenstelling tot chronische of structurele agressie. In dat geval is agressie min
of meer een gewoonte geworden in de omgang met leeftijdgenoten. Agressie is dan
een permanent deel van het gedrag.
Agressie gericht op personen en op zaken
o De agressie kan zich niet alleen op verschillende manieren uiten, maar kan ook
gericht zijn op verschillende doelen. Het bekendst is de agressie tegen personen. De
agressie kan zich echter ook richten op de eigen persoon. Zo kan een jongere zichzelf
uitschelden, kleineren en minachten, maar kan hij ook spullen van zichzelf vernielen
of zichzelf op verschillende manieren kwetsuren toebrengen. Dat laatste staat bekend
als automutilatie.
o Behalve personen kunnen ook materiële objecten het doel van agressie zijn. Het
bekendst zijn het vernielen van andermans eigendommen, zoals fiets of auto, en het
beschadigen van openbaar bezit, zoals het bekladden van gebouwen en het vernielen
van bushokjes. De laatste vorm van agressie staat bekend als vandalisme.
Individuele en groepsagressie
o Agressie heeft meestal betrekking op agressief gedrag van één persoon.
, o Er zijn echter ook vormen van agressie die zich afspelen in groeps- of collectief
verband. Een voorbeeld hiervan betreft het voetbalvandalisme of supportersgeweld.
Dit vindt plaats in grote massa’s waarbinnen een kleine groep jongeren zich agressief
gedraagt. Zij identificeren zich in hoge mate met hun club en beschouwen iedereen
die niet tot de club behoort als een vijand. Deze harde kern zorgt vaak voor rellen en
vernielingen.
Reactieve en proactieve agressie
o Het gaat hier om ongecontroleerde en gecontroleerde agressie van respectievelijk
heethoofdige en koelbloedige jeugdigen. Reactieve agressie verwijst naar agressie
als reactie op een bedreigende, provocerende of frustrerende situatie. Deze reactie
kan zowel fysiek als verbaal zijn en zowel openlijk als bedekt. Kenmerkend is het
reactieve en impulsieve karakter van deze vorm van agressie.
o Als agressie wordt gebruikt om bepaalde doelen te bereiken, is er sprake van
proactieve agressie, ook wel omschreven als instrumentele agressie. Hier kan zowel
fysieke als verbale agressie aan de orde zijn en kan het gaan om zowel openlijke als
bedekte vormen. Typerend voor deze vorm van agressie is het weloverwogen,
doordachte en doelgerichte handelen.
Veranderingen in agressief gedrag
De meeste jonge kinderen wel eens agressief. Zij zijn aanvankelijk nog niet zo gevormd, dat zij hun
agressie onder controle hebben. Bij het ouder worden leren kinderen hun agressie meer en meer te
bedwingen. Zo leren kinderen hun energie meer constructief in te zetten voor het ontwikkelen van
sociale vaardigheden. Bij het ouder worden neemt de agressie niet alleen af, ook de vorm verandert.
Aanleidingen tot agressie
Er is altijd een aanleiding tot agressie, direct of indirect. Zij triggeren vaak het agressieve gedrag en
gaan gepaard met uiteenlopende emoties, zoals angst, liefde, teleurstelling, bedreiging, afgunst,
verdriet, haat, vertrouwen en loyaliteit.
Agressief gedrag kan bij kinderen of jongeren bijvoorbeeld worden getriggerd doordat:
Zij zich in het nauw gedreven voelen;
Iemand hun mobieltje wil stelen;
Hun positie in het voetbalteam wordt bedreigd;
Iemand almaar voor hun voeten blijft lopen;
Een vriend(in) hen de bons heeft gegeven;
Iemand voortdurend kritiek heeft op hun gedrag of prestaties.
Niet iedereen zal op dezelfde agressieve wijze reageren. Om te beginnen zal de één direct reageren
en de ander later. En waar de één met fysieke agressie reageert, zal een ander voor een vorm van
relationele agressie kiezen. Verder kan de reactie heel heftig zijn of matig. Dat zal van persoon tot
persoon en van situatie tot situatie verschillen.
Van der Ploeg (2014) Hoofdstuk 12 – Kunnen depressie en agressie samengaan?
Jeugdigen met symptomen van agressie hebben ook vaak symptomen van depressie, en omgekeerd
laten depressieve jeugdigen ook symptomen van agressie zien. Het gaat hier om correlaties die in
