Staatsrecht
Hoofdstuk 1
Staat = een organisatie die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent over een
gemeenschap van mensen op een bepaald grondgebied
1 Erkenning laat zien dat de staat effectief gezag uitoefent (niet noodzakelijk)
2 Gemeenschappelijk cultuur (= rechtsgemeenschap)
= De belangrijkste waarden zijn in door dwang te handhaven leefregels neergelegd
3 Toepassing van dwang ter handhaving van de gemeenschapsnormen
De regels die betrekking hebben op de organisatie van de met gezag beklede organen en de grenzen van hun
gezag, vormen de rechtsregels van staatsrecht
Staatsrecht is een product van een historisch proces en van de ontwikkeling van een bepaald cultuur
Middeleeuwen:
In de West-Europese landen was het gezag een persoonlijk recht van de vorst
o Overdraagbaar
o Ingebracht in een huwelijksgemeenschap
o Erfelijk
Wat voor de vorst gold, gold ook voor de hoge ambtenaren (de adel)
Machiavelli in ‘De Vorst’: de vorst wordt, ook al concentreert alle gezag zich in zijn persoon, orgaan en symbool
van een staat
De middeleeuwse vorst was de drager van het cultuur van het land
De theorie van het contrat social: verenigt gezag en vrijheid, omdat het gezag uit de vrijheid is afgeleid
De vrijheid van het individu door dwanguitoefening te handhaven
De staat mag GEEN rem vormen op de zelfontplooiing van de enkeling, maar de zelfontplooiing moet
onderhevig aan beperkingen zijn, voor zover zij anderen het bestaan naar eigen aard en aanleg zou
bemoeilijken
Ieder staatsrecht is een compromis tussen individuele vrijheid en dwang van de gemeenschap
Individuen hebben de staat nodig om hun vrijheid te waarborgen, terwijl zij het gevoel kunnen hebben dat
daardoor hun vrijheden beperkt worden
Elke burger is gelijkwaardig en heeft recht op gelijke invloed op het staatsbestuur
Bij een grote gemeenschap kan het bestuur alleen gevoerd worden door een kleine kring van personen, die door
de burgers zijn gekozen
Het bestuur, het gezag, de uitoefening van dwang, berusten bij de vertegenwoordigers gekozen door
burgers
Burgers tot de staat;
Soeverein, wijzen de bestuurders, de uitvoerders van zijn wil, aan
Onderworpen aan het mede door henzelf ingestelde gezag
Het voorkomen van de altijd dreigende dictatuur:
De verdeling van het gezag over verschillende organen en dus over verschillende mensen of groepen van mensen
Ieder orgaan kan slechts een deel van het gezag uitoefenen, waardoor het andere organen nodig heeft
Scheiding van machten / trias politica
Montesquieu, 1748
Afgeleid van het Engelse staatsstelsel
De koning (uitvoerende macht), het parlement (wetgevende macht) en de rechterlijke macht
(controlerende macht), die ieder een eigen functie uitoefenen en onafhankelijk van elkaar zijn
Verdeling van de macht tussen centrale en regionale overheden
I. Checks and balances
II. Territoriale splitsing / het stelsel van de gedecentraliseerde eenheidsstaat
Checks and balances = de verschillende organen waarover het gezag verdeeld is, houden elkaar in evenwicht en
er ontstaat een stelsel dat een zekere stabiliteit in de machtsverhouding waarborgt
“Bestuur” = de regeringstaak, oftewel de uitvoering van wetten en de zelfstandige taak
o De centrale overheid bestaat uit een samenstel van organen, die ieder een deel van de overheidstaak
uitoefenen en die elkaar nodig hebben om te regeren. Op deze manier houden de organen elkaar in
evenwicht en controleren zij elkaar
1|P a g i n a
,Territoriale splitsing: men geeft niet een centrale overheid alle bestuursbevoegdheid, maar men verleent een deel
van die bevoegdheid aan regionale overheden
In Nederland; het verlenen van bevoegdheden aan gemeentelijke en provinciale organen, waarbij geen
terreinen zijn uitgesloten van centrale bemoeienis
Democratie = de premisse dat elke burger gelijkwaardig is en recht heeft op gelijke invloed op het staatsbestuur
Rechtsstaat = ziet op de bescherming van de burger tegen het staatsbestuur
Een staat waarvan de organisatie erop is gericht dat burgers beschermd zijn tegen machtsmisbruik door
de staat zelf
Het statelijk gezag dient te zijn gebonden aan het recht, zodat de overheid alleen dat mag doen waartoe
zij bevoegd is
Democratische rechtsstaat = een staat met een bestuur dat zowel democratisch als rechtsstatelijk is ingericht
Iedereen is gelijk en heeft recht op gelijke invloed op het staatsbestuur
Democratie Rechtsstaat
o Er zijn vrije en geheime verkiezingen, met o De staat erkent dat individuen en particuliere
redelijke tussenpozen, van het parlement instellingen een staatsvrije sfeer toekomt
Burgers hebben actief kiesrecht (het recht (minderheden worden beschermd tegen een
om leden van de volksvertegenwoordiging tirannieke meerderheid)
te kiezen) en passief kiesrecht (tot lid van o Optreden van het bestuur dat voor burgers
de volksvertegenwoordiging gekozen te bezwarend is, dient te berusten op een algemene
worden) regel die de bevoegdheid van het desbetreffende
o Er moet sprake zijn van openheid voor orgaan omschrijft. Het orgaan is aan deze regel
machtswisseling gebonden (= legaliteitsbeginsel)
o Het parlement dient een centrale rol te o De regels waarin de bevoegdheden van een
spelen in het staatsbestel (de staatsorgaan zijn omschreven, moeten zijn
volksvertegenwoordiging dient een vastgesteld door een ander orgaan
beslissende stem te hebben bij het o Geschillen tussen de burger en de staat moeten
vaststellen van wetgeving) worden beslist door een onafhankelijke en
onpartijdige rechter
Deze twee in combinatie is een democratische rechtsstaat
Grondregels:
Eerste grondregel
Geen bevoegdheid zonder grondslag in wet of Grondwet
Het bestuur heeft door en bevelen van de rechterlijke macht door vonnissen zeggenschap over dwang van de
staat; leger en politie
Machtsmisbruik voorkomen de rechter en het bestuur mogen beide die (^) bevoegdheid gebruiken, voor zover
de Grondwet of de wet dat UITDRUKKELIJK toestaat
= Legaliteitsbeginsel
De uitvoerende macht is voor de toepassing van dwang afhankelijk van de regels uit het recht / de wet
Het legaliteitsbeginsel wordt in formele zin nageleefd, omdat de door regering en Staten-Generaal gemaakte wet
nauwelijks inhoudelijke regels bevat, maar de bevoegdheid deze vast te stellen overdraagt (= delegeert) aan
lagere instanties
Tweede grondregel
Niemand kan een bevoegdheid uitoefenen zonder verantwoording schuldig te zijn of zonder dat op die uitoefening
controle bestaat
Verantwoordingsplicht aan een ander orgaan; over de uitoefening van een bevoegdheid binnen de wettelijke
perken moet verantwoording worden afgelegd
Verschillende vormen van de verantwoordingsplicht van en controle op overheidsorganen
a) Politieke verantwoordingsplicht van bestuurlijke organen tegenover vertegenwoordigende organen
Ministers moeten zich verantwoorden tegenover: Wethouders moeten zich verantwoorden tegenover:
o Het parlement o De gemeenteraad
o De leden van gedeputeerde staten
o Provinciale staten
o De burgemeester
Wat houdt deze plicht in? Het bestuurlijke orgaan moet inlichting verstrakken, mag niet een debat met de
volksvertegenwoordiging ontwijken en moet opstappen bij het verlies van vertrouwen in beginsel
b) Ambtenaren die bepaalde bevoegdheden hebben, zijn verantwoording schuldig aan hun chefs
Slechte vervulling van de taak door een ambtenaar aan wie de wet een taak opdraagt, kan tot disciplinaire
maatregelen leiden
Bewindspersonen (ministers en staatssecretarissen) zijn geen ambtenaren en zijn dus niet onderworpen aan
disciplinaire maatregelen
c) Als er geen sprake is van een ambtelijke ondergeschiktheid, kan het voorkomen dat een bestuursorgaan wordt
gecontroleerd door een ander orgaan
Preventief toezicht = een bestuursorgaan moet voor Repressief toezicht = een ‘hoger’ bestuursorgaan kan
een bepaalde handeling toezicht vragen aan een ander een beslissing van een ‘lager’ bestuursorgaan later
2|P a g i n a
, orgaan corrigeren
d) Gezagsdragers kunnen strafrechtelijk verantwoordelijk zijn voor hun daden
e) De meeste besluiten van bestuursorganen zijn vatbaar voor beroep
Belanghebbenden kunnen aan de beroepsinstantie vragen deze besluiten te vernietigen en soms te vervangen
Eerst bezwaar maken bij het betrokken bestuursorgaan
f) Wanneer er geen beroepsmogelijkheid aanwezig is, kan bij de burgerlijke rechter een actie uit onrechtmatige
daad tegen de overheid worden ingesteld
= Art. 6:162 BW
g) Er is een controle van de rechter op zekere wetgevende organen
De rechter mag NIET beoordelen of een formele wet in strijd is met de grondwet
= Art. 120 Gw
Formele wet = wet uitgevaardigd door de regering en Staten-Generaal
De rechter mag volgens art. 94 Gw wetten aan bepaalde bepalingen van verdragen toetsen
Een wet die met zo’n bepaling in strijd is, mag de rechter buiten toepassing laten
Mag niet een wet in formele zin aan de Grondwet toetsen
Mag wel het toetsen van lagere regelingen aan hogere regelingen, inclusief de Grondwet
De gekozen vertegenwoordigers zijn niet altijd in staat om de bijzondere belangen van hun kiezers te behartigen
Er zijn vormen van aanvulling en versterking van de vertegenwoordigende democratie bedacht, getest en in de
praktijk gebracht, door:
Inspraak Referenda
Dit maakt het mogelijk dat burgers hun De kiezers kunnen zich uitspreken over afzonderlijke
zienswijze naar voren brengen over onderwerpen van politieke besluitvorming of regelgeving, en
voornemens van het bestuur kunnen een aanvulling bieden op de politieke besluitvorming
Onze methode van het staatsbestel moet aan de ene kant historisch zijn om het bestaande naar werkelijke
betekenis te kunnen begrijpen, maar aan de andere kant systematisch om wat bestaat en tegelijkertijd bezig is
verder te groeien, kritisch te kunnen waarderen
= Historisch-systematisch staatsbestel
3|P a g i n a
, Hoofdstuk 2
De bronnen van het staatsrecht:
o Grondwet
o Gewoonterechtelijke regels
o Aantal geschreven regelingen in de vorm van wetten of algemene maatregelen
Geschiedenis van de Grondwet
Unie van Utrecht (1579) = een verdrag gesloten tussen een aantal soevereine provincies, waarbij zij ter wille van
een gemeenschappelijke zaak een deel van hun soevereiniteit aan een centraal gezag overdroegen
Een regeling van de staatsorganisatie aan de ene kant en bepaalde garanties voor de individuele vrijheid
(vrijheid van godsdienst) aan de andere kant
Het einde van de Republiek der Vereenigde Nederlanden was het begin van de Bataafse Republiek, die de
Grondwet in 1798 gaf
1814: restauratie van de Grondwet voor de Vereenigde Nederlanden werd afgekondigd
1815: Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden, als gevolg van de samenvoeging met België en de
verheffing van de Soevereine Vorst tot Koning
Grondwetsherzieningen: 1840 – 1848 – 1884 – 1887 – 1917 – 1922 – 1938 – 1946 – 1948 – 1956 – 1963 – 1972
– 1983 – 1987 – 1995 – 1999 – 2000 – 2002 – 2005 – 2006 – 2008 – 2017 – 2018
De wijzigingen van 1840 en 1848 brachten in het bijzonder de invoering van respectievelijk de strafrechtelijke en
de politieke verantwoordelijkheid van de ministers
Algemeen kiesrecht: 1887, 1917 & 1922
Gelijkstelling in de verhouding van openbaar en bijzonder onderwijs: 1917
Na 1848: machtenscheiding van Montesquieu
Wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht
1983 1987 1995 1999 2000
- Een regeling om - Wijziging van art. - Wijziging van art. - Toevoeging van - Toevoeging van
de kiezers een meer 12 & art. 68 137 lid 3 en 4 art. 78a art. 100
directe invloed te - Herziening van - Schrapping van - Wijziging van
geven op de art. 98 additionele artikelen grondwetsbepalingen
regeringsvorming - Schrapping van - Wijziging art. 34 over de verdediging
additionele artikelen
2002 2005 2006 2008 2017 2018
- Herziening van - Toevoeging - Wijziging van - Wijziging van - Toevoeging - Wijziging van
art. 12 van art. 57a art. 23 lid 4 art. 54 lid 2 en van art. 132a art. 131
- Wijziging van art. 126 - Wijziging van
art. 129 lid 3 - Schrapping art. 23 lid 4, art.
van art. 125 lid 55 en art. 103
3 lid 2
Openbare lichamen in het Caribische deel van Nederland = Bonaire, Sint Eustatius en Saba
Bij een grondwetsherziening maakt de Tweede Kamer het aanhangig van initiatiefvoorstellen
Gevolg grondwetsherziening 1983: de verschillen tussen het beeld dat de Grondwet van organen van de staat en
hun bevoegdheden geeft en het beeld dat de staatsrechtelijke werkelijkheid aan de toeschouwer biedt, zijn
verkleind
Het ongeschreven recht Wijziging gewone wet: een voorstel
Bijvoorbeeld; ministeriële verantwoordelijkheid voor een gewone wet wordt wet,
Vaste gebruiken is niet altijd hetzelfde als het ongeschreven recht wanneer
1) het door de meerderheid van
De grondwet is op bepaalde punten onvolledig beide Kamers is aanvaard
2) door de regering is
De Nederlandse Grondwet = rigid constitution bekrachtigd
= een grondwet die moeilijker te wijzigen is dan een gewone wet
Flexible constitution = de Britse staatsregeling is ongeschreven en in
gewone wetten neergelegd, dus het kan door een gewone wet worden gewijzigd
Gevolg van een moeilijk te veranderen Grondwet: er kan een kloof ontstaan tussen het rechtsbewustzijn en de
geschreven tekst
4|P a g i n a
