De Aanslag, Harry Mulisch
1) Motto :
« Overal was het dag, maar hier was het nacht, neen, meer
dan nacht. »
Deze zinnen zijn afkomstig uit een brief van de romeinse
geschiedschrijver Plinius waarin hij de uitbarsting van de
Vesuvius in 77 na Christus beschrijft. De rook en de as die
hier naar voren worden gebracht verdiepen de lezer alvast
in de duisternis van de nacht waarin de aanslag plaatsvindt
in het begin van de roman. Het contrast tussen dag en
nacht, donker en licht, komt gedurende het hele verhaal
terug. Ook heeft de aanslag, net zoals de uitbarsting,
langdurige gevolgen.
Het verhaal begint aan het einde van de Tweede Wereldoorlog in Haarlem, tijdens de
hongerswinter. In het Eerste episode wordt dat bevestigd: « Het was januari 1945. » ; « Het was
avond, rond half acht. »
2) Proloog :
Een proloog vindt je eerder als inleiding van een toneel- of muziekstuk dan dat van een roman.
De proloog verhaalt hier kort wat er aan de handeling is voorafgegaan om de lezer op de hoogte
te stellen. Waarschijnlijk duidt deze vorm ook op de muzicale interesse die Anton in zijn
studentenjaren bevordert en de magie ervan. Maar het geeft vooral de irréele dimensie weer die
je als toeschouwer in de theaterzaal terugvindt. Dit proloog vormt als het ware een « vierde
wand » tussen de lezer en de personnages, net zoals bij een toneelstuk.
3) Beginzin
« Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders
en zijn broer aan de rand van Haarlem. »
De beginzin suggereerd het genre van het sprookje, die net zoals de proloog, afstand maakt met
Anton’s levensverhaal. De « tweede wereldoorlog » wordt hier als een verzonne, onmogelijke
geschiedenis voorgesteld. Het is inderdaad moelijk zich vandaag de dag te kunnen inbeelden hoe
afschuwen zoals de holocaust ooit hebben kunnen plaatsvinden. Deze donkere jaren worden nu
ook beschouwd als de grootste tragedie van de laatste eeuw beschouwd – terwijl het vanwege
de goede afloop eigenlijk een tragi-comedie zouden moeten zeggen. Deze zelfde beginzin komt
trouwens weer terug in het derde hoofdstuk van de vierde episode : « Ver weg in de tunnel van
het verleden… »
4) Missende Hoofdletter
De « tweede wereldoorlog » wordt dan ook zonder hoofdletter geschreven, waardoor het van
benaming tot soortnaam wordt veranderd. Hieruit blijkt hoezeer deze periode van onrust en
geweld routine voor Anton is geworden. Oorlog, waarin de jongen is opgegroeid, is dan ook iets
normaals voor hem geworden. Het uitzonderlijk en uniek karakter die een hoofletter aan een
woord toevoegd wordt daarom niet gebruikt.
5) Vertelperspectief
, Bij de opening van de proloog is het perspectief auctorieel en objectief : « ver, ver weg in de
tweede wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk». Na het citeren van de namen van de
vier huizen, verandert deze in personaal : « Zijn vader had het eerder «’Eleutheria’ genoemd of
iets dergelijks’. In het tweede paragraaf is het vertellen subjectief, wat vervolgens weer
terugkeert naar objectief. In het voorlaatste hoofdstukgedeelte heeft echter opnieuw een
subjectieve toon : « hij sprak er met niemand over. Het was zijn geheim. » Maar de Proloog
eidigt, zoals bij zijn opening, met een auctorieel en objectieve standpunt.
6) Vier huizen
Zoals de schuingefrukte opsomming van de huisnamen dat benadrukt, is het getal vier een
motief. Zo komt het boek van de Drie Musketiers die door M. Beumers wordt voorgelezen,
meerdere keren voor. Men moet inderdaad niet vergeten dat het werk van Dumas geen drie
maar vier hoofdfiguren telt. D’Artagnan zou Buitenrust kunnen voorstellen en de drie
musketiers de andere huizen, ofwel respectievelijk Anton en zijn vader, moeder en broer. Je
merkt ook dat Sandra vier jaar oud is wanneer Anton de ware verantoordelijke van de aanslag
Takes ontmoet, wat eveneens het geval was met diens dochter toen. Bij de demonstratie is het
motief vier ook aanwezig , dat het aantal personen aanduidt is die hem omringt. Ook bevindt hij
zich met vier andere personen tijdens zijn familievakantie.
7) Hoofdfiguur
In de proloog leren we de hoofdpersoon al kennen dankzij de personale, subjectieve perspectief
die de gedachtes en gevoelens van hem beschrijven. Al gauw merken we dat Anton een nogal
introverte jongen is. « Daar, op die landjes, hing Anton veel rond, ; ook kinderen die in de buurt
verderop woonden, speelden er. » Het opsommend tekstverband « ook » veronderstelt dat
Anton niet mét maar zonder zijn leeftijdgenoten speelt. Hij houdt van eenzaamheid en
‘Buitenrust ‘, die voor hem staat als benaming van iets dat buiten de rust is. Hij houdt van kalmte
vindt het fijn om alleen te zijn: « een geurende stilte, die hem vervulde met verwachtingen ». Dat
blijkt ook uit de vooruitwijzing : « Het leven zou zijn als zulke avonden ; waarin hij vergeten
werd, zo geheimzinnig en oneindig ».
Hij observeert dan ook nauwkeurig wat er buiten om hem heen gebeurd. Hij lijkt niets duidelijk
te kennen over zijn buren« maar zelfs dat was niet zeker ». Zijn leven is als een droom, waar hij
van niets greep kan nemen. Net zoals de lezer niets kan veranderen aan de verhaalsloop,
bewondert Anton zijn leefomgewing als een toeschouwer in een theaterzaal. Wat hij ziet heeft
iets irreels, en worden door hem opgevat als visies die alleen in zijn wereld bestaan. Het schip
dat hij ziet langskomen en de weerkaatsing van het water zijn visuele beelden die voor hem
markant zijn. Hij wil ze daarom niet met anderen delen. Ze behoren tot zijn « geheimen ».
8) De Drie musketiers
Het motto van de Drie musketiers is « Een voor allen en allen voor een ! ». Deze zinspreuk heeft
het waarschijlijk impliciet over de aanslag. Fake Ploeg is vermoord om zijn toekomstige
slachtoffers het leven te sparen. Maar hierdoor is de hele familie Streenwijk – op Anton na –
gefusillerd door de Duitsers. Een dode was bedoeld om het leven van allen te redden, maar
uiteindelijk zijn allen gestorven voor één moord. Toch is er door het verplaatsen van het lijk
naar het huis van Anton in plaats van die van de andere buren, drie joden gered die daar
ondergedoken zaten. Dit motto heeft dus meerderen kanten en kan op verschillende manieren
worden geïnterpreteerd.
9) Twee markante visuele beelden
a)« Dat vondt Anton altijd het mooist : een man die naar achteren liep om iets naar voren te
duwen, en tegelijk op dezelfde plaats bleef. »
