LITERATUURGESCHIEDENIS 1
Thema 1 - Middeleeuwen 1 (1100-1300)
‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu wat unbindan we nu’ = hebben
alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij, wat beginnen wij nu.
Het is de enige zin uit het Oudnederlands. Het is een tijd waarin weinig mensen kunnen
lezen en schrijven, verhalen worden mondeling doorverteld. In laatmiddeleeuwse teksten
zie je alle rangen en standen terugkomen. De standenmaatschappij bestond uit: de adel,
de geestelijkheid, de burgers en boeren. De middeleeuwers waren theocentrisch, dat wil
zeggen godsgericht. De rooms-katholieke kerk bepaalde de leefregels van de mens. Het
leven was gericht op het hiernamaals.
Karel ende Elegast – auteur onbekend
Een middeleeuws ridderverhaal. Karel de Grote krijgt aan de vooravond van een hofdag
van een engel opdracht om uit stelen te gaan. Hij gehoorzaamt met tegenzin en trekt
uiteindelijk het duistere woud in. daar verslaat hij een zwarte ridder, die Elegast blijkt te
heten. Omdat hij Elegast indertijd verbannen heeft en hij niet wil toegeven dat hij op pad is
gegaan om te gaan stelen, stelt Karel zichzelf voor als Adelbrecht (dat betekent: van
adellijke geboorte). Ze breken in bij Eggeric van Eggermonde, de zwager van Karel. Daar is
Elegast ongewild getuige van een echtelijke ruzie, waarbij duidelijk wordt dat Eggeric
samen met een aantal handlangers van plan is op de hofdag Karel van het leven te
beroven. Buiten vertelt Elegast over het complot aan Adelbrecht/Karel, die de volgende
dag zijn maatregelen treft. Eggeric wordt aangehouden, maar daagt Elegast uit om in een
tweegevecht, als Gods oordeel uit te maken wie de waarheid spreekt. Elegast wint dit
gevecht en mag met de zuster van de koning, Eggeric’s weduwe, trouwen.
--> Theocentrisme (één God): Karel luistert pas na de derde keer. 3 is een heilig getal.
Iedereen leeft vroom en luistert naar God.
Lied van Heer Halewijn – auteur onbekend
Halewijn is een vrouwenmoordenaar. Hij verleidt vrouwen om met hem mee te gaan en
daar vermoordt hij ze. Op een dag gaat de dochter van de koning naar hem toe en mag
kiezen door opgehangen te worden of met het zwaard worden vermoord. Ze kiest het
tweede, maar ze leidt Halewijn af, waardoor zij het zwaard kan pakken en hem kan
vermoorden. Ze keert terug met het hoofd van de Heer en er is feest.
--> Dit verhaal werd eeuwenlang van mond tot mond overgedragen. Is pas in de
negentiende eeuw opgeschreven.
Kenmerken:
- Simpele zinnen, die continu herhaald worden en dus als een lied klinken. Zo kan
het het makkelijkst onthouden worden.
- Toneel.
- Altijd gedichten of liedjes.
- Rijm, want dat blijft hangen.
Van den vos Reynaerde – Willem die Madocke maecte
Van den vos Reynaerde is een fabel omdat dieren de hoofdrol hebben in een verhaal. In dit
verhaal is dat dus de vos, Reynaerde. Het is een satirische tekst omdat er op een
,humoristische wijze kritiek wordt gegeven op de maatschappij en personen. Het is ook een
parodie, omdat dit precies het tegenovergestelde is van de Ridderromans. In dit verhaal
probeert Reynaerde juist om alles fout te doen (i.p.v. goed).
--> In de zestiende eeuw wordt dit verhaal door protestanten gebruikt als propaganda. In
het verhaal wordt de koning, de kerk en de adel belachelijk gemaakt (katholieken ook). Er
wordt bijvoorbeeld beschreven hoe een pastoor naakt de deur opendoet, terwijl zijn vrouw
en kinderen thuis zijn (een pastoor mág geen vrouw en kinderen hebben). De katholieken
werden dus slecht afgeschilderd. De protestanten konden dit verhaal goed gebruiken om
de katholieken juist in kwaad daglicht te zetten en zo hun geloof verder te verspreiden.
Mariken van Nieumeghen – auteur onbekend
Mariken wordt door haar oom, bij wie ze in huis woont, naar Nijmegen gestuurd om op de
markt boodschappen te doen. ’s Avonds is het te laat om veilig naar huis terug te lopen,
maar haar Nijmeegse tante wil haar geen onderdak bieden en jaagt haar weg. Wanhopig
gaat Mariken bij een heg zitten. Daar spreekt een vreemdeling haar aan, de duivel
vermomd als mens. Hij maakt zich bekend als ‘Moenen met het ene oog’ en belooft haar
kennis en rijkdom als ze met hem meegaat. Wel moet ze haar naam veranderen, want hij
vindt het niet prettig steeds aan een zekere Maria herinnerd te worden. Mariken wordt nu
Emmeken (een naam die kleine M betekent en dus nog naar haar eigen naam verwijst).
Emmeken en Moenen reizen naar Antwerpen waar ze zeven jaar lang een wild en zondig
leven leiden. Dan wil Emmeken haar familie terugzien. Ze gaan naar Nijmegen en zien daar
op straat de opvoering van een toneelstuk over Godsgenade. Emmeken krijgt berouw. De
duivel gooit haar hoog de lucht in en laat haar vallen om zo haar nek te breken en haar ziel
mee te voeren naar de hel. Ze overleeft de val doordat haar oom voor haar gebeden heeft.
Met hem reist ze naar de Paus om vergeving te vinden voor haar zondige jaren. De Paus
geeft haar metalen ringen om haar nek en armen. Als de ringen eraf zullen vallen, zal dat
het teken zijn dat God haar vergeven heeft. Mariken gaat het klooster in. Na vele jaren van
boetedoening, verschijnt er een engel die in haar slaap de ringen verwijdert. Als Mariken
twee jaar later sterft, worden de ringen boven haar graf geplaatst.
Verklaar waarom Mariken van Nieumeghen een mirakelspel is:
- Ze valt van hoog en overleeft dat
- De ringen om haar hals en polsen verdwijnen op miraculeuze wijze
Verklaar waarom Mariken besluit om in zee te gaan met de duivel:
- Ze is gekrenkt omdat ze ervan wordt beschuldigd dat ze een relatie heeft met haar
oom. Dan bidt ze om hulp. Het maakt haar dan niet uit of het God of de duivel is,
als ze maar geholpen wordt.
Welke christelijke motieven heb je in het verhaal van Mariken kunnen ontdekken:
- Getallen 3 en 7 heilige getallen
- Twee, het getal van de duivel
- Duivel had een etterende oogbal (de duivel had in de middeleeuwen altijd een
lichaamsgebrek)
- Links en rechts op het toneel (Mariken rechts, duivel links. Links=kwaad,
rechts=goed). Bij het duivelspact staat Mariken in het midden, dat symboliseert
twijfel.
Willem die Madocke maecte
Hij schreef Van den vos Reynaerde, misschien samen met Aernoud (dat is niet zeker).
Willem noemt zichzelf aan het begin van de tekst en hij laat de tekst eindigen met een
acrostichon: BIWILLEME (door Willem), maar we weten niet wie Willem was. Ook weten we
niet wanneer hij leefde, waar hij woonde, of wat zijn beroep was. We weten dat hij ook
2
,Madoc, vermoedelijk een Arthurroman, schreef, maar die tekst is verloren gegaan: de
inhoud kennen we niet.
In de middeleeuwen werd een kunstwerk bijna nooit ondertekend. Schrijven,
schilderen en beeldhouwen waren net als bijvoorbeeld stoelen maken, een ambacht. Je
werkte voor de gemeenschap en niet om zelf bekend of beroemd te worden.
Ridderromans
Zijn te verdelen in twee groepen:
1. Karelromans worden gezien als voorhoofse ridderromans, omdat dit voor de tijd
van hoofsheid was. In deze romans is de ridder, Karel de Grote, een vechtersbaas
en is de vrouw van ondergeschikt belang. Het verhaal wordt ook aangegeven als
‘echt gebeurd’. In deze romans zijn de mensen aan het vechten. Deze romans zijn
voorhoofs omdat deze verhalen rondgingen voordat de hoofse regels van belang
waren. Voorbeeld: Reinout van Montalbaen
2. Arthurromans worden gezien als hoofse ridderromans. In de Arthurromans
komen de beleefdheidsregels/de hoofse regels erg naar voren. Deze verhalen
staan erom bekend dat het pure verzinsels zijn. In de periode van de Arthurromans
waren de hoofse regels erg belangrijk, dus gingen de verhalen er vredig aan toe.
Inhoudelijk verschil:
In de Karelromans gaat het over vechten, mensen die elkaar afslachten en oorlogen.
Bij Arthurromans gaat het juist over verzinsels over het leven aan het hof,
vechttoernooien en vrouwen schaken.
Leenstelsel/feodale stelsel/feodaliteit
Om zijn enorme rijk te kunnen besturen, maakte Karel gebruik van vazallen (leenmannen)
die hem met raad en daad moesten bijstaan en die voor hem vochten in zijn oorlogen. In
ruil daarvoor kregen zij van hem een ‘leen’ ofwel het bestuur over en de inkomsten van
een groot gebied. Vaak beleenden zij op hun beurt delen van dat land aan
achterleenmannen.
Belangrijke begrippen
Pennenproef/Probatio pennae Af en toe moest een schrijver zijn
ganzenveer, waarmee hij schreef,
aanscherpen. Op de laatste bladzijde van
een oud boek, probeerde hij uit of zijn pen
goed schreef, alvorens verder te werken.
Hebban olla vogala nestas hagunnan Hebben alle vogels nesten begonnen,
hinase hic enda thu wat unbindan we nu behalve ik en jij, wat beginnen wij nu. Het
is de enige zin uit het Oudnederlands.
Dit is het eerste bekende liefdesliedje,
omdat het gaat over een gezin willen
starten.
Diets/Middelnederlands Is een overkoepelende term waarmee de
Middelnederlandse regio-talen worden
aangeduid.
Handschrift(en) Vertalingen die monniken maakten.
Hoofsheid Vriendelijk, beleefd en sociaal zijn.
Vrouwen waarderen, daarnaast ook
manieren leren en kennen en zo handelen.
Bijvoorbeeld: opstaan voor een oudere
man/vrouw in de bus.
Voorhoofs Van vóór de regels van het hof zo
3
, belangrijk werden.
Hoofs Die schrijven exact voor hoe men zich
moet gedragen naar elkaar, ook wel geloof
in God. Je hebt bijvoorbeeld tafelmanieren
en netjes spreken (indirect).
Orale/mondelinge traditie Het mondeling doorgeven van de verhalen
van de ene op de andere generatie. Vader
op zoon, moeder op dochter, etc.
13e eeuw = minstreel/14 e eeuw = Beroepen in de middeleeuwen. Waren
sprookspreker personen die rondtrokken om overal waar
het maar kon hun gedichten en teksten
voor te dragen tegen betaling.
Fabel (dierenverhaal/epos) Kort didactisch verhaal over (vrijwel altijd)
dieren die ons met hun gedrag een wijze
les leren over onze gebreken. Vaak wordt
de moraal van het verhaal aan het slot
expliciet verwoord.
Parodie Tekst waarin de schrijver de spot drijft met
een bepaald literair genre of met een
andere schrijver, door de kenmerken van
dat genre of het kenmerkende van de
andere schrijver (met name de stijl) te
overdrijven.
Satire Een spottende tekst waarin de schrijver uit
verontwaardiging (soms zelfs haat)
bepaalde gebeurtenissen of personen of
gewoontes aan de kaak stelt. De toon kan
variëren van mild ironisch tot uitgesproken
hatelijk.
Standenmaatschappij De standenmaatschappij is een
samenleving waarin de bevolking in
verschillende groepen of standen is
opgedeeld, die elk hun eigen rechten en
plichten hebben. Hij bestond uit de adel,
geestelijkheid, burgers en boeren.
Thema 2 - Middeleeuwen 2 (1300-1500)
Egidiuslied – auteur onbekend
Is het bekendste middeleeuwse lied van Nederland. Het klaaglied gaat over Egidius die
naar de hemel (het paradijs) is (geen zelfmoord) en een vriend van Egidius klaagt hierover
omdat hij nog op de verschrikkelijke aarde moet blijven. Hij wil ook naar de hemel.
--> De melodie van dit lied is zelfs opgeschreven in streepjesnotatie.
Wat is er gebeurd met Egidius?
Hij is overleden, maar dus géén zelfmoord want hij is in de hemel. Maar, hij heeft wél voor
de dood gekozen. Meer is er niet bekend, een vaag verhaal!
Beatrijs – auteur onbekend
Beatrijs, een jonge vrouw uit een adellijke familie, is kosteres in een klooster. Uit liefde
voor een jeugdvriend verlaat ze op een nacht het klooster in stilte. Zeven jaar lang leven
Beatrijs en haar lief in rijkdom en ze krijgen twee kinderen. Maar wanneer het geld op is,
gaat hij ervandoor. Beatrijs staat er alleen voor. Gedurende zeven jaar verdient ze de kost
als hoer, maar uiteindelijk krijgt ze berouw. Ze besluit terug te keren naar het klooster.
Nadat ze haar kinderen heeft achtergelaten bij een weduwe die voor hen zal zorgen, gaat
ze heimelijk terug naar het klooster dat ze veertien jaar eerder heeft verlaten. Tot haar
verrassing merkt ze dat Maria, tot wie ze steeds was blijven bidden, al die jaren haar plaats
heeft ingenomen. Niemand in het klooster heeft Beatrijs’ afwezigheid gemerkt.
--> Marialegende, Maria verricht een wonder in dit verhaal.
4
