,Inleiding in de gezondheidspsychologie (2021 – 2022)
Door Savan Zijlstra
Deze overzichtelijke samenvatting omvat alle tentamenstof voor het vak Inleiding in de
gezondheidspsychologie aan de OU. Ik heb de modulen van yOUlearn aangehouden en deze
aangevuld met theorie uit het boek. In principe staat in deze samenvatting alle belangrijke stof
uitgewerkt en kun je hiermee je tentamen gemakkelijk halen. Succes!
2
,Inhoudsopgave
1.1 Psychologie en gezondheid ..................................................................................................... 5
Opdracht 1.1.2..................................................................................................................................... 5
Opdracht 1.1.3..................................................................................................................................... 7
1.2 Het menselijk lichaam ........................................................................................................... 12
Opdracht 1.2.2................................................................................................................................... 12
Opdracht 1.2.3................................................................................................................................... 15
Opdracht 1.2.4................................................................................................................................... 16
Opdracht 1.2.5................................................................................................................................... 18
Opdracht 1.2.6................................................................................................................................... 19
1.3 Interventiecyclus – Casus Moniek .......................................................................................... 21
2.1 Stress - betekenis, impact en bronnen ................................................................................... 22
Opdracht 2.1.2................................................................................................................................... 22
Opdracht 2.1.3................................................................................................................................... 24
Opdracht 2.1.4................................................................................................................................... 26
Opdracht 2.1.5................................................................................................................................... 27
2.2 Stress, biopsychosociale factoren en ziekte ........................................................................... 30
Opdracht 2.2.2................................................................................................................................... 30
Opdracht 2.2.3................................................................................................................................... 35
Opdracht 2.2.4................................................................................................................................... 37
2.3 Omgaan met stress ............................................................................................................... 39
Opdracht 2.3.2................................................................................................................................... 39
Opdracht 2.3.3................................................................................................................................... 40
Opdracht 2.3.4................................................................................................................................... 41
3.1 Gezondheidsgerelateerd gedrag en gezondheidsbevordering ................................................. 44
Opdracht 3.1.2................................................................................................................................... 44
Opdracht 3.1.3................................................................................................................................... 47
Opdracht 3.1.4................................................................................................................................... 52
3.2 Het terugdringen van gebruik en misbruik van verslavende stoffen ........................................ 55
Opdracht 3.2.2................................................................................................................................... 55
Opdracht 3.2.3................................................................................................................................... 56
Opdracht 3.2.4................................................................................................................................... 57
Opdracht 3.2.5................................................................................................................................... 58
3.3 Voeding, gewichtscontrole, lichaamsbeweging en veiligheid .................................................. 61
3
, Opdracht 3.3.2................................................................................................................................... 61
Opdracht 3.3.3................................................................................................................................... 64
Opdracht 3.3.4................................................................................................................................... 67
Opdracht 3.3.5................................................................................................................................... 69
Opdracht 3.3.6................................................................................................................................... 70
3.4 Motiverende gespreksvoering ............................................................................................... 71
4.1 De aard en symptomen van pijn ............................................................................................ 72
Opdracht 4.1.2................................................................................................................................... 72
Opdracht 4.1.3................................................................................................................................... 75
Opdracht 4.1.4................................................................................................................................... 77
Opdracht 4.1.5................................................................................................................................... 78
Opdracht 4.1.6................................................................................................................................... 79
Opdracht 4.1.7................................................................................................................................... 81
4.2 Omgaan met en controleren van pijn .................................................................................... 82
Opdracht 4.2.2................................................................................................................................... 82
Opdracht 4.2.3................................................................................................................................... 83
Opdracht 4.2.4................................................................................................................................... 84
5.1 Het gebruik van de gezondheidszorg ..................................................................................... 88
Opdracht 5.1.2................................................................................................................................... 88
Opdracht 5.1.3................................................................................................................................... 89
Opdracht 5.1.4................................................................................................................................... 91
Opdracht 5.1.5................................................................................................................................... 93
Opdracht 5.1.6................................................................................................................................... 93
5.2 In het ziekenhuis................................................................................................................... 95
Opdracht 5.2.2................................................................................................................................... 95
Opdracht 5.2.3................................................................................................................................... 97
Opdracht 5.2.4................................................................................................................................. 100
5.3 Omgaan met chronische en levensbedreigende aandoeningen .............................................102
Opdracht 5.3.2................................................................................................................................. 102
Opdracht 5.3.3................................................................................................................................. 105
Opdracht 5.3.4................................................................................................................................. 106
Opdracht 5.3.5................................................................................................................................. 107
Opdracht 5.3.6................................................................................................................................. 109
Opdracht 5.3.7................................................................................................................................. 110
4
,Hoofdstuk 1
1.1 Psychologie en gezondheid
Leerdoelen
Nadat u hoofdstuk 1 uit het tekstboek en deze studietaak hebt bestudeerd, kunt u
• verschillende visies op het begrip ‘gezondheid’ beschrijven. Kernwoorden: ziekte,
gezondheid, symptomen, ziekte-gezondheidscontinuüm, biomedisch model, biopsychosociaal
model
• beschrijven hoe de begrippen ‘gezondheid’ en ‘ziekte’ in verschillende perioden in de
geschiedenis werden opgevat
• de belangrijkste ziektematen beschrijven en gebruiken. Kernwoorden: morbiditeit,
prevalentie, incidentie
• het belang van de discipline psychologie in de problematiek rond ziekte en gezondheid
uitleggen. Kernwoorden: chronische aandoeningen, kosten van de gezondheidszorg, lifestyle
en gedrag, persoonlijkheid en ziekte
• aangeven welke wetenschappen aan gezondheidspsychologie verwant zijn en wat het
verschil is tussen de verschillende vakgebieden. Kernwoorden: psychosomatische
geneeskunde, sociale geneeskunde, epidemiologie, medische sociologie en antropologie,
gezondheidswetenschappen
• beschrijven wat gezondheidspsychologie inhoudt, wat haar aandachtsgebieden zijn en wat
de achterliggende visie is. Kernwoorden: biopsychosociaal model.
Opdracht 1.1.2
Gezondheid
Gezondheid wordt door veel mensen gezien als afwezigheid van symptomen van ziekte of schade
aan het lichaam. Gezondheid is echter meer dan dat.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie is gezondheid ‘een toestand van volledig lichamelijk,
geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk
gebreken’ (WHO, 1948). Deze definitie wordt ook in het tekstboek gehanteerd.
De gegeven definitie is eigenlijk een definitie van optimale gezondheid. Hieruit blijkt al dat
gezondheid een variabele is, een eigenschap die kan variëren. Iemand kan meer of minder gezond
zijn, mensen zijn in bepaalde mate ziek of gezond. Sarafino spreekt dan ook over illness-
wellnesscontinuüm.
The illness-wellness continuum.
5
,De definitie van gezondheidspsychologie:
• Het bevorderen en het handhaven van de gezondheid en de preventie, de behandeling en de
verwerking van ziekte, de identificatie van etiologische (= oorzakenleer) en diagnostische
factoren bij gezondheid en ziekte, en de analyse en verbetering van gezondheidszorg en
gezondheidsbeleid (Matarazzo, 1982).
• Gezondheidspsychologie is het onderdeel van de psychologie dat is gericht op het verkrijgen
van inzicht in de psychologische factoren die een rol spelen bij hoe en waarom mensen
gezond blijven of ziek worden, en hoe zij omgaan met die ziekte. Gezondheidspsychologie
speelt een rol in gezondheidsbevordering en bewaking, preventie en behandeling van ziekte,
de rol van psychologische factoren in etiologie van ziekte en gezondheid, de verbetering van
de gezondheidszorg en het ontwikkelen van een gezondheidsbeleid (Taylor, 2003).
Doel van gezondheidspsychologie
Uit de verschillende definities kunnen de volgende doelstellingen van de gezondheidspsychologie
worden afgeleid. Op educatief, wetenschappelijk en professioneel gebied een bijdrage leveren aan:
1. Gezondheidsbevordering en handhaving van de gezondheid
2. Preventie van ziekte, behandeling van ziekte en ‘goed’ omgaan met ziekte
3. Identificatie van oorzaken van ziekte en gezondheid en van diagnostische factoren
4. Het analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en het gezondheidsbeleid.
Gezondheidspsychologie lijkt overlap te hebben met de wetenschapsvelden klinische psychologie en
medische psychologie (ook wel behavioral medicine). Wat zijn de verschillen?
1. De gezondheidspsychologie houdt zich voornamelijk bezig met lichamelijke gezondheid en
ziekte en onderscheidt het zich hierin van de klinische psychologie, waarin men zich
voornamelijk richt op de psychische gezondheid. Maar ook hier is er regelmatig sprake van
overlap.
2. De gezondheidspsychologie richt zich zeker niet alleen op ziektegedrag, maar ook op
bevorderen en bewaken van gezondheid (preventie). Hierin onderscheidt ze zich
bijvoorbeeld van de medische psychologie, waarin men zich voornamelijk richt op
ziektegedrag (Maes, 1986).
Er is vooral sprake van accentverschillen, de verschillende wetenschapsgebieden leggen net weer
een andere nadruk op bepaalde onderwerpen en gezichtspunten uit hun onderzoeksveld.
Gezondheidspsychologie is een relatief jong wetenschapsveld. Kun je al spreken van een volwassen
en zelfstandige wetenschap, die bijvoorbeeld eigen specialistische wetenschappelijke tijdschriften
kent?
• Gezondheidspsychologie is een vorm van toegepaste psychologie en is de laatste twintig jaar
uitgegroeid tot een belangrijk aandachtsgebied in de psychologie.
• De vereniging van Amerikaanse psychologen, the American Psychological Association (APA)
heeft tegenwoordig een aparte divisie voor gezondheidspsychologie. Deze divisie geeft een
van de beste wetenschappelijke tijdschriften uit op het gebied van de
gezondheidspsychologie (Health Psychology).
• Ook is er een Europese vereniging voor gezondheidspsychologie met een eigen
internationaal wetenschappelijk tijdschrift van goede kwaliteit (Psychology and Health).
• Ook in Nederland is het vakgebied gezondheidspsychologie goed vertegenwoordigd.
o Aan verschillende Nederlandse universiteiten wordt gezondheidspsychologie
gedoceerd en wordt gezondheidspsychologisch onderzoek gedaan.
o Ook kennen we in Nederland een onderzoeksschool voor ‘Psychology and Health’.
Deze onderzoeksschool organiseert elke twee jaar een internationaal congres.
6
, o Er zijn Nederlandstalige wetenschappelijke tijdschriften op het gebied van de
gezondheidspsychologie (Psychologie & Gezondheid (voorheen Gedrag en
Gezondheid) en TSG Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen).
o Naast gespecialiseerde algemene gezondheidspsychologische tijdschriften zijn er
vele (internationale) wetenschappelijke tijdschriften die onderzoeksrapportages over
een deelgebied van de gezondheidspsychologie, of over een verwant
onderzoeksgebied publiceren. Zo zijn er bijvoorbeeld gespecialiseerde tijdschriften
voor epidemiologie (bijvoorbeeld International Journal of Epidemiology, American
Journal of Epidemiology) en gezondheidsvoorlichting (bijvoorbeeld Health Education
Research, Health Education and Behavior). Tijdschriften voor verwante
wetenschapsgebieden zijn bijvoorbeeld Preventive Medicine en Behavioral Medicine.
Deze tijdschriften zijn in vrijwel alle universiteitsbibliotheken te vinden.
Opdracht 1.1.3
Gezondheid in historisch perspectief
Gezondheidspsychologie is als vakgebied ontstaan door veranderde inzichten in de relatie tussen
lichaam en geest en in mogelijke psychosociale oorzaken en gevolgen van gezondheid en ziekte. Dit
veranderde inzicht is mede een gevolg van een verandering in het vóórkomen van de belangrijkste
ziekten en doodsoorzaken in de westerse wereld.
• Bovenstaande figuur toont een aantal doodsoorzaken in de twintigste eeuw (McKinlay &
McKinlay, 1981).
• In de twintigste eeuw is de levensverwachting flink gestegen en zijn de belangrijkste
doodsoorzaken sterk veranderd. In de eerste helft van deze eeuw is vooral de daling van de
sterfte als gevolg van infectieziekten opvallend.
• Deze daling wordt vaak toegeschreven aan de ontdekking van vaccinaties of medicijnen.
Echter, zoals de grafieken laten zien, zijn de vaccinaties of werkende medicijnen meestal pas
ontwikkeld nadat de sterfte al enorm was gedaald. McKinlay & McKinlay concludeerden dat
veranderingen in levensomstandigheden, zoals betere hygiëne en voeding, een veel
belangrijkere oorzaak van de verandering in doodsoorzaken is geweest.
7
,De belangrijkste veranderingen in gezondheid in de westerse wereld in de 20e eeuw:
• In het begin van de twintigste eeuw waren vooral infectieziekten zoals tyfus, tuberculose en
difterie belangrijke doodsoorzaken, ook in Nederland.
• Door sociale veranderingen (zoals betere voeding en hygiëne) en door betere preventieve en
medische voorzieningen vond een sterke daling plaats van het aantal infecties. Daardoor trad
een enorme stijging op in de levensverwachting.
Hoe heeft de veranderde kijk op (oorzaken van) ziekte en sterfte bijgedragen tot het ontstaan en
verder ontwikkelen van de gezondheidspsychologie?
Door de toename van de prevalentie van chronische ziekten en de relatie met gedrag als roken, eten
en bewegen, is onze kijk op gezondheid en ziekte veranderd. Het ontstaan van
gezondheidspsychologie als vakgebied kan worden gezien als een direct gevolg van die veranderde
visie.
• Biomedisch model: in de renaissance ontstond een visie op gezondheid en ziekte die tot voor
kort gemeengoed was en nog steeds wel wordt gehanteerd, maar die door de
gezondheidspsychologie en verwante vakgebieden ter discussie is gesteld: het biomedisch
model. Dit model zegt kortweg dat ziekte en gezondheid (uitsluitend) een gevolg zijn van
fysiologische processen.
• Biopsychosociaal model: in de twintigste eeuw werd het biomedisch model ter discussie
gesteld. Er kwam meer aandacht voor de rol van psychologische factoren (gedrag,
persoonlijkheid) bij het ontstaan, de preventie en de behandeling van ziekte. Vakgebieden
zoals psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde, behavioral medicine en ook
gezondheidspsychologie ontstonden als gevolg hiervan. Een nieuwe kijk op gezondheid en
ziekte werd voorgesteld: het biopsychosociaal model. Volgens deze visie is er zowel een rol
voor biologische factoren, psychologische factoren als sociale factoren in de vatbaarheid
voor, het ontstaan van de behandeling van, en het omgaan met ziekte. Als grondlegger van
dit biopsychosociale model moet Engel (1977) genoemd worden.
Interactie tussen de drie systemen van het biopsychosociaal model
Als het model bijvoorbeeld wordt toegepast op de oorzaken van een verkoudheid:
• Biologisch: besmetting met verkoudheidsvirus (adenovirus), onvoldoende afweer
• Psychologisch: te drukke werkzaamheden, onvoldoende slaap, veel uit geweest,
onvoldoende gezond gegeten waardoor afweer verlaagd is
• Sociologisch: veel omgang met andere mensen waardoor kans op besmetting met een virus
verhoogd is.
8
,Aan de hand van het biopsychosociale model zijn veel ontdekkingen gedaan. Voorbeelden zijn:
• Spanning in patiënten verminderen voor de operatie helpt de patiënten zich sneller te
herstellen.
• Safesekscampagnes: risicovol seksgedrag reduceren en de verspreiding van HIV tegengaan.
• Mensen die veel sociale steun krijgen van familie en vrienden leven langer en gezonder.
• Stress tast het functioneren van het immuunsysteem aan.
• Psychologische en educatieve programma’s voor kankerpatiënten verminderen depressie en
verlengen leven.
• Biofeedback en andere psychologische technieken verminderen chronische ernstige hoofdpijn.
Waarom werd het biomedische model ter discussie gesteld?
Gedurende de 19e en 20e eeuw werd het biomedisch model breed geaccepteerd: alle ziekten of
fysieke mankementen kunnen worden verklaard door verstoringen in de fysiologische processen, die
ontstaan door verwondingen, biochemische onevenwichtigheden, bacteriële of virale infecties etc.
Het model veronderstelt dat ziekte een aandoening van het lichaam is en dat het is gescheiden van
de psychologische en sociale processen van de geest. Het biomedische model is erg nuttig geweest
voor het overwinnen van infectieziekten (vaccins, antibiotica), maar heeft wel verbetering nodig.
Waarom?
Problemen in het gezondheidszorgsysteem
De gezondheidszorgkosten nemen toe (ongeveer 10%). Redenen hiervoor zijn:
• De oorzaken van chronische ziekten (die het meeste voorkomen) zijn goed onderzocht, maar
de behandeling niet (effectief). Wel worden de ziekten sneller gediagnosticeerd dan vroeger.
• Een andere reden is dat mensen zijn veranderd: meer bewust van symptomen, meer
gemotiveerd om voor hun eigen gezondheid te zorgen en gemakkelijker dan vroeger de
dokter kunnen betalen. Dit is gerelateerd aan de psychologische en sociale aspecten van de
persoon, maar de persoon als een uniek individu is niet opgenomen in het biomedische
model.
Infectieziekten worden voorkomen door hygiëne en voedselmaatregelen, chronische ziekten door
aandacht te besteden aan risicofactoren (karakteristieken of omstandigheden die worden
geassocieerd met de ontwikkeling van een ziekte of verwonding). Risicofactoren (biologisch of
gedragsmatig) zijn geassocieerd met ziekten, maar zijn niet per definitie de veroorzakers.
Gedragsmatige risicofactoren:
• Hartkwalen: roken, hoog cholesterol, obesitas, niet bewegen
• Beroerte: roken, hoog cholesterol, niet bewegen
• COPD/chronische longziekten: roken
• Kanker: roken, overmatig alcoholgebruik, voedsel
• Ongelukken: alcohol of drugsgebruik, geen gordels.
Kosten van deze levensstijlen zijn voor de gemeenschap (verzekeringen e.d.). Echter, mensen doen
niet wat goed voor hen is, omdat:
• Slechte dingen direct plezier opleveren (sigaretten, ijsjes). De gevolgen op lange termijn
lijken ver weg.
• Ze sociale druk ervaren om mee te doen in ongezond gedrag (pubers die drugs en alcohol
gebruiken)
• Het zeer sterke gewoonten worden, zoals fysieke verslaving of psychologische
afhankelijkheid (drugs, roken)
• Ze onwetend zijn: ze zijn zich niet van de gevaren bewust.
9
, Persoonlijkheid en ziekte
Persoonlijkheid refereert aan iemands redelijk stabiele cognitieve, affectieve of gedragsmatige
neigingen.
• Lage nauwkeurigheid in kindertijd en slechte mentale gezondheid in de volwassenheid zijn
geassocieerd met vroeg doodgaan aan ziekten zoals kanker en hartziekte.
• Mensen met hoge niveaus van depressie, spanning, boosheid of pessimisme, lijken risico te
lopen voor het ontwikkelen van vooral hartziekten.
• Mensen die stressvolle situaties optimistisch te lijf gaan, lopen minder risico en als ze toch
ziek worden, worden ze sneller beter.
Maar andersom kan ziekte ook effect hebben op de persoonlijkheid: mensen die ernstig ziek zijn
hebben vaak last van spanning, depressies, woede en hopeloosheidgevoelens. Overwinnen van deze
gevoelens versnelt het herstel.
Hoe de rol van psychologie opkwam
In het oude Griekenland al bestond het idee dat geneeskunde en psychologie elkaar beïnvloeden en
verbonden zijn. Dit idee werd geformaliseerd door Sigmund Freud aan het begin van de 20e eeuw in
de psychoanalyse.
Daarna volgden andere psychologische wetenschappen, waar veel deskundigen lid van zijn:
• Psychosomatische geneeskunde (jaren ’30): focus op medische disciplines. Zowel lichaam als
geest heeft te maken met de ziekte. Vroeger richtte het onderzoek zich op psychoanalytische
interpretaties voor specifieke gezondheidsproblemen (maagzweren, hoge bloeddruk, astma,
migraine, artritis). Het is nu een breder gebied dat zich bezighoudt met de verbanden tussen
psychologische en sociale factoren en biologische en fysiologische functies en de
ontwikkeling en het verloop van een ziekte.
• Medische gedragswetenschappen/behavioral medicine (klinische en medische psychologie,
jaren ‘70): vloeide voort uit het behaviorisme (klassieke conditionering en operante
conditionering), focus op interventies zonder geneesmiddelen en operaties.
• Gezondheidspsychologie: focus op psychologie, levensstijlen en emoties. Vier doelstellingen:
1. Gezondheid bevorderen en behouden (schoolprogramma's en mediacampagnes)
2. Ziekte voorkomen en behandelen (aanpassing, revalidatie) en ‘goed’ omgaan met..
3. Oorzaken en diagnostische verbanden van gezondheid, ziekte en disfuncties
vaststellen (persoonlijkheid, het ervaren van de ziekte)
4. Gezondheidszorg en gezondheidsbeleid analyseren en verbeteren (ziekenhuizen,
verpleeghuizen, medisch personeel).
Is het dan niet allemaal hetzelfde?
Overeenkomst: gedeelde kijk dat gezondheid en ziekte voorkomen uit de wisselwerking tussen
biologische, psychologische en sociale krachten. Ongeveer dezelfde doelen, bestuderen dezelfde
onderwerpen en delen dezelfde kennis.
Onderscheid: de mate van focus:
• Psychosomatische psychologie: focus vooral op medische disciplines, vooral de toepassing
van psychiatrie om psychische ziekte te begrijpen en behandelen.
• Medische psychologie/behavioral medicine: focus op interventies die geen medicijnen of
operaties gebruiken.
• Gezondheidspsychologie: leunt op andere psychologische subvelden – klinische, sociale,
ontwikkeling, experimentele en fysiologische – om leefstijl en emotionele processen te
identificeren en te veranderen die tot ziekte leiden.
10
