1. Psychologie en gezondheid: een overzicht
De gezondheidspsychologie houdt zich bezig met de relatie tussen psychische, biologische en sociale
factoren enerzijds en gezondheid en ziekte anderzijds.
1.1 Wat is gezondheid?
Gezondheid wordt door veel mensen gezien als afwezigheid van (subjectieve) symptomen van ziekte
of (objectieve tekenen van) schade aan het lichaam. Gezondheid is echter meer dan dat:
‘Een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts de
afwezigheid van ziekte of andere lichamelijk gebreken’ (WHO, 1948)
Een ziekte-gezondheid continuüm
Gezondheid is een variabele en varieert gedurende tijd in een continuüm (Aron Antonovsky)’,
gebaseerd op de fysieke conditie als ook leefstijl. De focus ligt meer op wat ons gezond houdt.
Ziekte nu en in het verleden
Mensen in welvaartslanden leven gemiddeld langer dan in het verleden en lijden aan andere ziektes.
17e, 18e en 19e eeuw (VS):
- Ondervoeding (vitaminetekorten).
- Infectieziektes (virus of bacterie). Met name in ontwikkelingslanden is dit nog steeds een
belangrijke oorzaak van overlijden (longontsteking en TBC, diarree en HIV/AIDS)
18e eeuw: De infectieziektes malaria en dysenterie (zware vorm van diarree) werden door
kolonisten verspreid en zorgden voor een hoog sterftecijfer bij de Noord-Amerikanen.
19e eeuw:
- Begin 19e eeuw: infectieziektes waren nog steeds de belangrijkste doodsoorzaak, waarbij
nieuwe ziektes verschenen, met name TBC (‘consumption’).
- Eind 19e eeuw namen infectieziektes drastisch af als doodsoorzaak, vanwege sociale
veranderingen (betere voeding, hygiëne en preventieve medische maatregelen).
20e eeuw:
Grote verandering van ziekte en doodsoorzaken:
- Daling van infectieziekten (tyfus, tbc, dyfterie)
- Enorme stijging van gemiddelde levensverwachting (babysterfte daalde)
De belangrijkste doodsoorzaak in welvaartslanden zijn chronische ziektes: ziektes die langere tijd
voortduren (hart- en vaatziekten, kanker, CVA), vaak degeneratief (toenemend is ernst).
- Mensen leven tegenwoordig anders; met name bij lage inkomens en in westerse landen is
een snelle stijging te zien.
- Mensen worden ouder: deze ziektes ontstaan vaak op latere leeftijd.
,De belangrijkste doodsoorzaak bij kinderen (1-24 jaar) zijn (auto)ongelukken, gevolgd door
zelfmoord, kanker en cardiovasculaire ziekten (met name onder 15-24 jarigen).
1.2 Historisch perspectief: fysiologie, ziekteprocessen en de geest
Vroege culturen
Duizenden jaren geleden geloofde men vermoedelijk dat fysieke en mentale ziekten veroorzaakt
werden door boze geesten, omdat onderzoekers ronde gaten in schedels vonden (‘trepanatie’).
Oud Griekenland en Rome
Oud Griekse filosofen ontwikkelden de eerste ideeën over fysiologie, ziekteprocessen en de geest
tussen 500 en 300 voor Christus.
- Hippocrates (vader van de geneeskunde) introduceerde de leer van ‘humores’: een lichaam
is gezond als vier lichaamssappen (‘humors’: slijm, bloed, gele dal en zwarte gal) in balans
zijn. Disbalans moest worden behandeld met een dieet.
- Plato: lichaam en geest zijn twee entiteiten. Ook nu is dit de heersende opvatting:
• Het lichaam verwijst naar onze fysieke staat (huid, spieren, botten, hart en brein).
• De geest verwijst naar een abstract proces (gedachten, perceptie en gevoelens).
Lichaam-geestprobleem: vraagstuk over de onderlinge relatie tussen geest en lichaam.
Galen (2e eeuw) ontdekte (door experimenten met dieren) dat ziektes gelokaliseerd konden worden
in specifieke delen van het lichaam. Zijn opvattingen werden lange tijd wijdverspreid geaccepteerd.
De Middeleeuwen
De invloed van de kerk vertraagde de ontwikkeling van medische kennis (anatomie en medicijnen).
- Mensen (en ook dieren) hebben een ziel en vrije wil en konden geen object van
wetenschappelijk onderzoek zijn.
- Oorzaken van ziekten hadden een religieuze boventoon: ziekte was een straf van God en
demonen moesten uitgedreven worden (door priesters).
Thomas van Aquino (13e eeuw): lichaam en geest zijn onderling gerelateerd aan elkaar.
De Renaissance en daarna
- Renaissance (14e-15e eeuw): wedergeboorte (van onderzoek, cultuur en politiek).
Geleerden werden meer ‘mens-gecentreerd’ en geloofden dat de waarheid vanuit
verschillende perspectieven gezien kan worden.
- René Descartes (17e eeuw): hij beschouwde lichaam en geest als gescheiden entiteiten,
maar introduceerde drie belangrijke innovaties.
1. Het lichaam is een machine.
2. Lichaam en geest communiceren d.m.v. de pijnappelklier (hormoonklier in de hersenen).
3. Dieren hebben geen ziel en de menselijke ziel verlaat het lichaam na de dood (ontleden
werd daardoor een geaccepteerde methode van onderzoek).
- 18 en 19e eeuw: kennis in wetenschap en geneeskunde groeide snel, door verbeteringen in
e
de microscoop en ontleding in autopsies. Men ontdekte dat micro-organismen bepaalde
ziektes veroorzaken en verwierpen de leer van humores.
Chirurgie (ontsmettende technieken en verdoving) bloeide halverwege de 19e eeuw op en
het vertrouwen in dokters en ziekenhuizen herstelde.
• Biomedische model: ziektes en aandoeningen worden veroorzaakt door verstoringen in
fysiologische processen (letsel, biochemische disbalans, infecties etc.), gescheiden van
psychologische en sociale processen van de geest. Deze opvatting domineerde de
opvattingen in de 19e en 20e eeuw en ook nu nog.
• Sir William Osler (eind 19e eeuw): de geest kan gezondheid beïnvloeden. Zijn
opvattingen over de invloed van stress en leefstijl zijn de focus geworden van modern
medisch onderzoek.
,1.3 De rol van psychologie in de gezondheid
Het biomedische model is erg nuttig geweest (ontwikkeling van vaccins en antibiotica), maar
ondanks de voordelen heeft het model verbetering nodig.
Problemen in de gezondheidszorg
- Medische kosten (medicatie en zorg) stijgen snel, waardoor een nieuwe benadering voor
verbetering van de gezondheid nodig is.
- Ziektes worden eerder ontdekt (voordat effectieve behandeling ontdekt is) doordat:
• Diagnostische methodes verbeteren.
• Men zich bewuster is van symptomen en eerder naar een dokter gaat dan vroeger.
‘De mens’ als uniek individu is echter niet opgenomen in het biomedische model.
‘De mens’ in ziekte en gezondheid
Leefstijl en ziekte
Infectieziekten daalden eind 19e eeuw vanwege preventieve maatregelen – leefstijl veranderde.
Risicofactoren: condities die gerelateerd zijn aan de ontwikkeling van de ziekte (niet altijd de
oorzaken).
- Biologisch (genen).
- Gedragsmatig (roken, voedingsgewoontes).
Sommige gedragsmatige risicofactoren, zoals roken en ongezond eten, zijn gerelateerd aan
de vijf belangrijkste doodsoorzaken in de VS (Hartaandoeningen, kanker, CVA, COPD en
ongelukken). Verandering in leefstijl (dagelijkse patronen van gedrag) kan chronische ziektes
verminderen en daarmee de hoge medische kosten.
Mogelijke redenen dat mensen niet altijd doen wat goed voor ze is:
• Directe behoeftebevrediging; negatieve langetermijneffecten lijken ver weg (zowel qua
tijd als waarschijnlijkheid). Genieten kan ook bijdragen aan een betere gezondheid.
• Sociale druk.
• Sterke gewoontes waarmee moeilijk te stoppen is.
• Onbewust van de gevaren.
Persoonlijkheid en ziekte
Persoonlijkheid: cognitieve, gevoelsmatige en gedragsmatige neigingen die redelijk stabiel zijn over
tijd en situaties.
Onderzoekers hebben bewijs gevonden voor de relatie tussen persoonlijkheidseigenschappen en
gezondheid. Optimistische mensen worden bijvoorbeeld minder snel ziek en herstellen sneller.
Anderzijds kan ziekte ook iemands emotionele aanpassing en vooruitzicht veranderen.
Hoe de rol van psychologie is ontstaan
Sigmund Freud (begin 20e eeuw) introduceerde de psychoanalytische theorie: fysieke symptomen
zonder waarneembare organische oorzaak worden verklaard door onbewuste emotionele conflicten
(conversion hysteria).
Psychosomatische geneeskunde
Het eerste werkveld dat de onderlinge relatie tussen lichaam en emoties bestudeerde.
Psychosomatisch: zowel geest als lichaam zijn betrokken.
- De eerste onderzoeken waren gefocust op psychoanalytische verklaringen van specifieke
gezondheidsproblemen.
, - Momenteel is het veld verbreed en wordt er gekeken naar de onderlinge relatie tussen
psychologische en sociale factoren, biologische en fysiologische functies en de ontwikkeling
en het beloop van de ziekte.
Medische gedragswetenschappen en gezondheidspsychologie (1970s)
Medische gedragswetenschappen
1. Interdisciplinair: psychologie, sociologie en geneeskunde.
2. Behaviorisme: gedrag wordt veroorzaakt door twee vormen van leren:
• Klassieke conditionering: een neutrale prikkel (belletje) wordt gekoppeld aan een
ongeconditioneerde stimulus (eten) die een automatische reactie uitlokt (speeksel),
zodat de geconditioneerde stimulus (belletje) de reactie gaat uitlokken.
• Operante conditionering: gedrag verandert door de consequenties (beloning/straf).
Deze methodes zijn succesvol als therapeutische benadering bij gedragsproblemen en
emoties.
Biofeedback: fysiologische processen worden gemonitord, zodat iemand er meer controle
over kan krijgen (vorm van operante conditionering). O.a. hierdoor werd steeds duidelijker
dat geest en lichaam meer gerelateerd zijn aan elkaar dan eerder werd gedacht.
Gezondheidspsychologie (1978)
Joseph Matarazzo was de eerste directeur van de divisie en schetste vier doelen (1982):
1. Bevorderen en handhaven van gezondheid.
2. Preventie, behandeling en de verwerking van ziekte.
3. Identificeren van etiologie en de diagnostische factoren bij gezondheid en ziekte.
4. Analyseren en verbeteren van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid.
Definitie Taylor (2003):
‘Gezondheidspsychologie is het onderdeel van de psychologie dat is gericht op het verkrijgen van
inzicht in de psychologische factoren die een rol spelen bij hoe en waarom mensen gezond blijven of
ziek worden, en hoe zij omgaan met die ziekte. Gezondheidspsychologie speelt een rol in
gezondheidsbevordering en bewaking, preventie en behandeling van ziekte, de rol van
psychologische factoren in etiologie van ziekte en gezondheid, de verbetering van de
gezondheidszorg en het ontwikkelen van een gezondheidsbeleid.’
Een integratie
Psychosomatische geneeskunde, medische gedragswetenschappen en gezondheidspsychologie
hebben dezelfde visie op ziekte en gezondheid, namelijk dat deze worden veroorzaakt door een
samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren. De focus verschilt:
- Psychosomatische geneeskunde: nauw verbonden aan medische disciplines (psychiatrie).
- Medische wetenschappen: voornamelijk gericht op ziektegedrag.
- Gezondheidspsychologie: de psychologie die
• leefstijl en emotionele processen identificeert die ziekte kunnen veroorzaken.
• het functioneren en herstel van mensen die ziek zijn verbetert.
Gezondheidspsychologie: het beroep
Directe hulp:
- Aanpassing en regie van gezondheidsproblemen (bijv. door biofeedback).
- Therapie voor emotionele en sociale aanpassingsproblemen met betrekking tot de ziekte.
- Gedragsverandering met betrekking tot risicofactoren.
Indirecte hulp:
- Onderzoek biedt informatie over leefstijl en persoonlijkheid met betrekking tot ziekte.
- Kennis toepassen in de ontwikkeling van programma’s voor een gezondere leefstijl.
- Professionals opleiden voor meer begrip van psychosociale behoeften van patiënten.
, 1.4 Huidige opvattingen over ziekte en gezondheid
In de twintigste eeuw werd het biomedisch model (de visie die in de renaissance ontstond) ter
discussie gesteld. Er kwam meer aandacht voor de rol van psychologische factoren (gedrag,
persoonlijkheid) bij het ontstaan, de preventie en de behandeling van ziekte als gevolg van de
toename van (chronische) ziekte. Een nieuwe kijk op gezondheid en ziekte werd voorgesteld: het
biopsychosociaal model (Engel, 1977). Volgens deze visie is er zowel een rol voor biologische
factoren, psychologische factoren als sociale factoren in de vatbaarheid voor, het ontstaan van de
behandeling van, en het omgaan met ziekte. Alle drie de factoren beïnvloeden of worden beïnvloed
door iemands gezondheid.
Het biopsychosociale perspectief
De rol van biologische factoren
Biologische factoren:
- Genetisch materiaal en processen.
- Functie en structuur van iemands fysiologie (organen, botten en zenuwstelsel).
De rol van psychologische factoren
Psychologie richt zich op gedrag en mentale processen die een rol spelen in ziekte en gezondheid:
- Cognitie: mentale activiteiten.
- Emotie: subjectief gevoel dat invloed heeft op en beïnvloed wordt door onze gedachten,
gedrag en fysiologie.
- Motivatie: individueel proces dat iemand activeert, richting kiest en daaraan vasthoudt.
De rol van sociale factoren
- Samenleving: culturele waarden (invloed van massamedia).
- Gemeenschap: individuen die dicht bij elkaar leven (activiteiten, eetgewoonten, burenruzie).
- Familie: de meest directe en duurzame sociale relaties.
Het concept ‘systems’
Het biopsychosociale model gaat uit van een holistische benaderingswijze: het betrekt alle aspecten
van iemand om ziekte en gezondheid te begrijpen.
Systeem: een dynamische entiteit die is samengesteld uit meerdere componenten die voortdurend
van invloed op elkaar zijn. Een systeem verandert continu.
- Lichaam (organen, weefsels en cellen).
- Familie, gemeenschap en samenleving.
