HEALTH PSYCHOLOGY – Biopsychosocial Interactions
DEEL I: Een inleiding: Basisproblemen en processen
HOOFDSTUK 1 Een overzicht van psychologie en gezondheid
Wat is gezondheid? - Een ziekte/wellness continuüm/ Ziekte vandaag en in het verleden
Gezichtspunten uit de geschiedenis: fysiologie, ziekteprocessen en de geest - Vroege culturen/ Het oude Griekenland en
Rome/ De middeleeuwen/ De Renaissance en daarna
Een behoefte zien: de rol van psychologie in gezondheid - Problemen in het gezondheidszorgsysteem/ "De Persoon" in
Gezondheid en Ziekte/ Hoe de rol van psychologie ontstond/ Gezondheidspsychologie: het beroep
Huidige perspectieven op gezondheid en ziekte - Het biopsychosociale perspectief/ Levensduur en genderperspectieven
Gerelateerde wetenschapsgebieden: grondslagen en verbanden voor gezondheidspsychologie - Gerelateerde velden/
Gezondheid en psychologie in alle culturen
Onderzoeksmethoden - Experimenten/ Correlatie- en Quasi-experimentele studies/ Genetisch onderzoek/ Beste methode?
PROLOOG
"Ik veronderstel dat ik geluk zou moeten hebben, maar meestal voel ik me gewoon heel slecht", zei Alec de dag na zijn
openhartoperatie vanuit zijn bed op de intensive care. "We hebben allemaal geluk, maar dingen in ons leven moeten
veranderen", antwoordde Nancy, zijn bezorgde en uitgeputte vrouw, dankbaar dat ze nog een man had en dat hun twee
schoolgaande meisjes nog een vader hadden. Het was een close call. De afgelopen weken had Alec gemerkt dat hij
vermoeider was dan normaal, kortademig werd tijdens inspanning en vreemde gewaarwordingen had die aanvoelden als
indigestie. Hij dacht eerst dat zijn veeleisende baan als manager van een elektronicawinkel hem in de weg stond, lange
dagen, te weinig slaap en te veel fastfood in het winkelcentrum waar hij werkte. Hij besloot dat zijn symptomen tijdelijk
waren: "Ik heb gewoon vakantie nodig", dacht hij. Maar twee dagen geleden merkte Nancy thuis dat hij overmatig
transpireerde en klaagde over misselijkheid en pijn in zijn linkerschouder, dus stond ze erop dat hij naar het ziekenhuis ging.
Alec had geluk. Dankzij zijn vrouw kreeg hij een behandeling voordat zijn hart veel schade opliep. Hij zou nog een paar dagen
in het ziekenhuis blijven en dan naar huis gestuurd worden naar een leven dat veranderd was op een manier die hij nog
maar net begon te begrijpen. Nancy had gelijk dat hun leven veranderde. Om verdere hartproblemen in de toekomst te
voorkomen, zou Alec zich trouw moeten houden aan een medisch regime dat verschillende dagelijkse medicijnen en enkele
belangrijke veranderingen in levensstijl omvatte. Hij zou op zijn dieet moeten letten, voor het eerst in vele jaren regelmatig
aan lichaamsbeweging moeten doen en de stress die hij op het werk voelde verminderen. Nancy wist dat Alecs vader op
jonge leeftijd was overleden aan een hartaanval en hoopte dat deze veranderingen de gevoeligheid voor een hartziekte die
Alec misschien geërfd zou hebben, zouden helpen beperken. Ze wist ook dat ze hem zou moeten helpen zijn veranderingen
in levensstijl vol te houden, maar ze vond dat ze essentieel waren voor Alec en ook goed voor haar en voor hun meisjes
zouden kunnen zijn als ze die ook zouden doorvoeren. Dit verhaal over Alec en zijn familie illustreert belangrijke
gezondheidskwesties. Onze voedings- en activiteitsgewoonten kunnen bijvoorbeeld bijdragen aan ernstige ziekten. De
huidige medische zorg kan levens redden, maar mensen ondergaan complexe beslissingen over het al dan niet nodig hebben
van zorg en of ze medisch advies moeten opvolgen wanneer ze die krijgen. Het nemen van de juiste beslissingen kan een
kwestie van leven en dood zijn. Ook kan de dagelijkse stress van mensen hun gezondheid beïnvloeden, en het ontwikkelen
van een gezondheidsprobleem kan een belangrijke bron van stress worden. Gezondheidsproblemen treffen de patiënten
en hun families, en hun onderlinge relaties kunnen de gezondheid van hen allemaal bevorderen. In dit boek zullen we de
relaties onderzoeken tussen gezondheid en vele biologische, psychologische en sociale factoren in het leven van mensen.
Dit hoofdstuk introduceert een relatief nieuw en opwindend studiegebied dat gezondheidspsychologie wordt genoemd. We
kijken naar de reikwijdte, de geschiedenis, de onderzoeksmethoden en hoe het andere wetenschappen aanspreekt en
ondersteunt. Als we deze onderwerpen bestuderen, zul je gaan zien hoe gezondheidspsychologen vragen zouden
beantwoorden als: Heeft de geest invloed op onze gezondheid? Welke rol speelt de culturele achtergrond van individuen in
hun gezondheid? Heeft de leeftijd van een persoon invloed op hoe hij of zij omgaat met gezondheids- en ziekteproblemen?
Maar laten we eerst beginnen met een definitie van gezondheid.
,WAT IS GEZONDHEID?
Je weet wat gezondheid is, nietwaar? Hoe zou je het definiëren? Je zou waarschijnlijk iets zeggen over gezondheid als een
staat van je goed voelen en niet ziek zijn. We denken vaak over gezondheid in termen van de afwezigheid van (1) objectieve
tekenen dat het lichaam niet goed functioneert, zoals een gemeten hoge bloeddruk, of (2) subjectieve symptomen van
ziekte of letsel, zoals pijn of misselijkheid (Kazarian & Evans, 2001; MedlinePlus, 2015). Woordenboeken definiëren
gezondheid ook op deze manier. Maar er is een probleem met deze definitie van gezondheid. Laten we eens kijken waarom.
EEN ZIEKTE/WELLNESS CONTINUUM
Denk aan Alec in het openingsverhaal. Was hij gezond, voor de vermoeidheid en andere vage symptomen waren begonnen?
Hoewel hij uiterlijk geen ernstige ziekte had, stond hij op het punt te lijden, zijn dieet was slecht, en hij kreeg veel te weinig
beweging. In feite was de ziekte vele jaren eerder begonnen, zonder duidelijke tekenen of symptomen. Hoe zit het met wie
zich goed voelt, maar wiens longen worden gebruikt om sigaretten te roken? Dit zijn allemaal tekenen van niet goed
functioneren. Zijn mensen met deze symptomen gezond? We zouden waarschijnlijk zeggen dat ze niet "ziek" zijn - ze zijn
minder gezond dan ze zouden zijn zonder de ongezonde omstandigheden. Dit betekent dat gezondheid en ziekte geen
aparte begrippen zijn, ze overlappen elkaar. Er zijn gradaties van welzijn en van ziekte. Medisch socioloog Aarni Antonovsky
(1979, 1987) heeft gesuggereerd dat we deze concepten beschouwen als uiteinden van een continuüm, waarbij hij opmerkt
dat het allemaal terminale gevallen zijn. En we zijn allemaal, zolang er een levensadem in ons is, in zekere mate gezond"
(1987). Hij stelde ook voor om onze focus te herzien, meer aandacht te schenken aan wat mensen in staat stelt gezond te
blijven dan aan wat ervoor zorgt dat mensen gezond worden. Figuur 1-1 geeft een diagram weer van een ziekte/wellness-
continuüm, met aan de ene kant de dood en aan de andere kant optimaal welzijn. We zullen de term gezondheid gebruiken
om een positieve toestand van fysiek, mentaal en sociaal welzijn aan te duiden - niet alleen de afwezigheid van letsel of
ziekte - die in de loop van de tijd varieert langs een continuüm. Aan het welzijnseinde van het continuüm is gezondheid de
dominante toestand. Aan de andere kant van het continuüm is de dominante toestand ziekte of verwonding, waarin
destructieve processen kenmerkende tekenen, symptomen of handicaps produceren.
ZIEKTE VANDAAG EN IN HET VERLEDEN
Mensen in de Verenigde Staten en andere ontwikkelde geïndustrialiseerde landen leven gemiddeld langer dan in het
verleden, en ze lijden aan een ander ziektepatroon. In de 17e, 18e en 19e eeuw leden en stierven mensen in Noord-Amerika
voornamelijk aan twee soorten ziekten: voeding en infecties (Grob, 1983). Dieetziekten zijn het gevolg van ondervoeding -
beriberi wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door een gebrek aan vitamine B en wordt gekenmerkt door bloedarmoede,
verlamming en wegkwijnen. Infectieziekten zijn acute ziekten die worden veroorzaakt door schadelijke stoffen of micro-
organismen, zoals bacteriën of virussen, in het lichaam. In een groot deel van de wereld van vandaag blijven infectieziekten
de belangrijkste doodsoorzaak. Met name in lagere inkomens- of ontwikkelingslanden zijn lagere luchtweginfecties zoals
longontsteking en tuberculose, diarree en hiv/aids de belangrijkste doodsoorzaken (WHO, 2014).
FIGUUR 1-1 - Een Illness/Wellness Continuum om de verschillende gezondheidsstatussen van mensen weer te geven.
Beginnend in het midden (neutraal niveau) van het diagram, wordt de gezondheidstoestand van een persoon weergegeven
als progressief slechter naar links en progressief gezonder naar rechts. De segmenten in de centrale band beschrijven
dominante kenmerken die gewoonlijk verschillende gezondheidsstatussen karakteriseren, gebaseerd op de fysieke toestand
van de persoon, dat wil zeggen zijn of haar tekenen (zoals bloeddruk), symptomen en handicaps en levensstijl, zoals zijn of
haar hoeveelheid regelmatige lichaamsbeweging, cholesterolconsumptie en het roken van sigaretten. Medische behandeling
begint meestal bij een gezondheidstoestand links van het neutrale niveau en intensiveert naarmate de fysieke toestand
verslechtert. Medische behandeling kan de gezondheidsstatus van de persoon terugbrengen naar het middenbereik van het
continuüm, maar een gezonde levensstijl kan ook helpen. Het verbeteren van het welzijn boven het middenbereik kan
worden bereikt door verbeteringen in de levensstijl. (Gebaseerd op informatie in Antonovsky, 1987; Bradley, 1993; Ryan &
Travis, 1981.)
,Een goed voorbeeld van de manier waarop ziektepatronen in ontwikkelde landen zijn veranderd, komt uit de geschiedenis
van ziekten in de Verenigde Staten. Vanaf het begin van de koloniale tijd in Amerika tot de 18e eeuw hadden kolonisten
periodiek te maken met epidemieën van vele infectieziekten, met name pokken, difterie, gele koorts, mazelen en griep. Het
was niet ongebruikelijk dat honderden en soms duizenden mensen stierven in een enkele epidemie. Vooral kinderen werden
zwaar getroffen. Twee andere infectieziekten, malaria en dysenterie, waren wijdverbreid en vormden een nog grotere
bedreiging. Hoewel deze twee ziekten over het algemeen mensen niet direct doden, verzwakten ze hun slachtoffers en
verminderden ze hun vermogen om andere dodelijke ziekten te weerstaan. De meeste, zo niet alle, van deze ziekten
bestonden niet in Noord-Amerika voordat de Europese kolonisten arriveerden - de kolonisten brachten de infecties met
zich mee en het dodental onder de inheemse Amerikanen schoot omhoog. Dit hoge sterftecijfer deed zich om twee redenen
voor. Ten eerste was de inheemse bevolking nooit blootgesteld aan deze nieuwe micro-organismen, en dus niet de
natuurlijke immuniteit die ons lichaam ontwikkelt na langdurige blootstelling aan de meeste ziekten (Grob, 1983). Ten
tweede werden de immuunfuncties van indianen waarschijnlijk beperkt door een lage mate van genetische variatie bij deze
mensen (Black, 1992). In de 19e eeuw vormden infectieziekten nog steeds de grootste bedreiging voor de gezondheid van
Amerikanen. De ziekten van het koloniale tijdperk bleven vele levens eisen, maar nieuwe ziekten begonnen te verschijnen.
De belangrijkste van deze ziekten was tuberculose, of 'consumptie' zoals het vaak werd genoemd. In 1842 bijvoorbeeld werd
consumptie genoemd als de oorzaak van 22% van alle sterfgevallen in de staat Massachusetts (Grob, 1983). Maar tegen het
einde van de 19e eeuw was het aantal sterfgevallen door infectieziekten sterk gedaald. Zo daalde het sterftecijfer door
tuberculose rond de eeuwwisseling met ongeveer 60% in een periode van 25 jaar. Was deze daling vooral het gevolg van de
vooruitgang in de medische behandeling? Hoewel medische vooruitgang tot op zekere hoogte hielp, vond de afname plaats
voordat effectieve vaccins en medicijnen werden geïntroduceerd. Dit was het geval voor de meeste van de belangrijkste
ziekten die we hebben besproken, waaronder tuberculose, difterie, mazelen en griep (Grob, 1983; Leventhal, Prohaska, &
Hirschman, 1985). Het blijkt dat de daling vooral het gevolg is van preventieve maatregelen zoals een betere persoonlijke
hygiëne, een grotere weerstand tegen ziekten (door betere voeding) en innovaties op het gebied van de volksgezondheid,
zoals het bouwen van waterzuiveringen en rioolwaterzuiveringsinstallaties. Veel mensen maakten zich zorgen over hun
gezondheid en begonnen gehoor te geven aan het advies van gezondheidshervormers zoals William Alcott, een voorstander
van matiging van voeding en seksueel gedrag (Leventhal, Prohaska, & Hirschman, 1985). Er vielen minder doden door
ziekten omdat minder mensen ze opliepen. De 20e eeuw was getuige van grote veranderingen in de patronen van ziekte
die mensen treft. Het sterftecijfer door levensbedreigende infectieziekten daalde en de gemiddelde levensverwachting van
mensen nam dramatisch toe. Bijvoorbeeld, rond de eeuwwisseling in de Verenigde Staten was de levensverwachting van
baby's bij de geboorte ongeveer 48 jaar (USDHHS, 1987); vandaag is het bijna 79 jaar (NCHS, 2013). Figuur 1-2 laat deze
verandering zien en een belangrijke reden daarvoor: het sterftecijfer onder kinderen was vele jaren geleden zeer hoog.
Baby's die hun eerste jaar in 1900 overleefden, zouden naar verwachting ongeveer 56 jaar oud worden, wat 7 jaar toevoegt
aan hun verwachte totale levensduur. Bovendien konden mensen die in 1900 de leeftijd van 20 jaar hadden bereikt,
verwachten dat ze bijna 63 jaar zouden worden. Tegenwoordig is het sterftecijfer voor Amerikaanse kinderen veel lager en
bestaat er slechts een klein verschil in de verwachte totale levensduur voor pasgeborenen en 20-jarigen. Ontwikkelde
landen over de hele wereld hebben vergelijkbare geschiedenissen meegemaakt.
FIGUUR 1.2 - Verwachte totale levensduur in verschillende jaren sinds 1900
voor mensen in de Verenigde Staten die in het opgegeven jaar zijn geboren of
de leeftijd van 1 jaar, 20 jaar of 65 jaar hebben bereikt.
, De dood is natuurlijk nog steeds onvermijdelijk, maar mensen sterven nu op latere leeftijd en door verschillende oorzaken.
De belangrijkste gezondheidsproblemen en doodsoorzaken in de ontwikkelde landen zijn tegenwoordig chronische ziekten
- dat wil zeggen degeneratieve ziekten, zoals hartaandoeningen, kanker en beroertes - die zich gedurende een lange periode
ontwikkelen of aanhouden. En wereldwijd zijn chronische ziekten verantwoordelijk voor meer dan de helft van alle
sterfgevallen (WHO, 2014). Deze ziekten zijn niet nieuw, maar ze waren verantwoordelijk voor een veel kleiner deel van de
sterfgevallen vóór de 20e eeuw. Waarom? Een van de redenen is dat de levens van mensen tegenwoordig anders zijn.
Tegenwoordig overleven bijvoorbeeld meer mensen tot op hoge leeftijd, en chronische ziekten hebben meer kans ouderen
te treffen dan jongere personen. Een belangrijke reden voor de huidige bekendheid van chronische ziekten is dus dat meer
mensen de leeftijd bereiken waarop zij het risico lopen ze op te lopen. Bovendien verhoogde de groei-industrialisatie de
stress van mensen en de blootstelling aan schadelijke chemicaliën. Trends tonen aan dat chronische ziekten de komende
decennia snel toenemen in lage inkomens- of ontwikkelingslanden van de wereld, sterfgevallen als gevolg van andere
infectieziekten dan HIV/AIDS zullen naar verwachting afnemen, en sterfgevallen als gevolg van hart- en vaatziekten; tabak-
gerelateerde chronische ziekten en chronische ziekten die verband houden met obesitas, zoals diabetes, zullen
waarschijnlijk toenemen (Mathers & Loncar, 2006). Zijn de belangrijkste doodsoorzaken in de kindertijd en adolescentie
anders dan die in de volwassenheid? Ja. In de Verenigde Staten is bijvoorbeeld verreweg de belangrijkste doodsoorzaak bij
kinderen en adolescenten geen ziekte, maar een ongeval (NCHS, 2013). In de leeftijdscategorie van 1 tot 24 jaar is ongeveer
40% van de sterfgevallen het gevolg van ongevallen, vaak met auto's. In deze leeftijdsgroep zijn de volgende drie meest
voorkomende doodsoorzaken zelfmoord, kanker en hart- en vaatziekten, die allemaal veel vaker voorkomen bij 15- tot 24-
jarigen dan bij jongere leeftijden. Het is duidelijk dat de rol van ziekte bij overlijden sterk verschilt op verschillende punten
in de levensloop.
STANDPUNTEN UIT DE GESCHIEDENIS: FYSIOLOGIE, ZIEKTEPROCESSEN EN DE GEEST
Is ziekte een puur lichamelijke aandoening? Speelt iemands geest een rol bij ziek worden en beter worden? Mensen vragen
zich al duizenden jaren af over deze vragen en de antwoorden die ze hebben gekregen zijn in de loop van de tijd veranderd.
VROEGE CULTUREN
Hoewel we het niet zeker weten, lijkt het erop dat de best opgeleide mensen duizenden jaren geleden geloofden dat
lichamelijke en geestelijke ziekten werden veroorzaakt door mystieke krachten, zoals boze geesten (Benyamini, 2011).
Waarom denken we dit? Onderzoekers vonden in verschillende delen van de wereld oude schedels met cirkelvormige gaten
ter grootte van een muntstuk erin die geen gevechtswonden konden zijn. Deze gaten zijn waarschijnlijk gemaakt met
scherpe stenen werktuigen in een procedure die trephination (trephinatie) wordt genoemd. Deze procedure werd
vermoedelijk om bijgelovige redenen gedaan, bijvoorbeeld om ziekteverwekkende demonen het hoofd te laten verlaten.
Omdat er geen schriftelijke gegevens uit die tijd zijn, kunnen we alleen maar speculeren over de redenen voor de gaten.
HET OUDE GRIEKENLAND EN ROME
De filosofen van het oude Griekenland produceerden de vroegste geschreven ideeën over fysiologie, ziekteprocessen en de
geest tussen 500 en 300 voor Christus. Hippocrates, vaak "de vader van de geneeskunde" genoemd, stelde een humorale
theorie van ziekte voor. Volgens deze theorie bevat het lichaam vier vloeistoffen die humors worden genoemd (in de biologie
verwijst de term humor naar elke plantaardige of dierlijke vloeistof). Wanneer de mix van deze humors harmonieus of
evenwichtig is, zijn we in een staat van goede gezondheid. Ziekte treedt op wanneer het mengsel defect is (Friedman &
Adler, 2011; Stone, 1979) Hippocrates raadde aan om een goed dieet te volgen en excessen te vermijden om het humorale
evenwicht te helpen bereiken. Griekse filosofen, vooral Plato, behoorden tot de eersten die stelden dat de geest en het
lichaam afzonderlijke entiteiten zijn (Marx & Hillix, 1963; Schneider & Tarshis, 1975). Men dacht dat de geest weinig of geen
relatie had met het lichaam en zijn gezondheidstoestand. Dit bleef meer dan duizend jaar de dominante opvatting van
schrijvers en filosofen. Tegenwoordig zijn lichaam en geest afzonderlijke concepten: het lichaam verwijst naar ons fysieke
wezen, inclusief onze huid, spieren, botten, hart en hersenen; de geest verwijst naar een abstract proces dat onze
gedachten, waarnemingen en gevoelens omvat. Hoewel we lichaam en geest conceptueel van elkaar kunnen scheiden, is
een belangrijke vraag of ze onafhankelijk van elkaar functioneren. De kwestie van hun relatie wordt het lichaam/geest-
probleem genoemd. Galenus was een beroemde en zeer gerespecteerde arts en schrijver uit de 2e eeuw na Christus. Hij
werd geboren in Griekenland en werkte in Rome. Hoewel hij over het algemeen geloofde in de humorale theorie en de
mind/body split, bracht hij veel innovaties door. Hij ontleedde bijvoorbeeld dieren van vele soorten (maar waarschijnlijk
nooit een mens), en deed belangrijke ontdekkingen over de hersenen, de bloedsomloop en de nieren (Stone, 1979, p. 4).
