Hoorcollege 3 – Het rechtsstaatprisma en de juridische hoofdkleur
Er zijn meer delicten gepleegd in bepaalde kringen van mensen met een bepaalde ethische
achtergrond. Maar vervolgens is de vraag hoe verklaar je dit dan? Nu kan je het verklaren deze mensen
wonen in steden, en in steden wordt er eenmaal meer delicten gepleegd. Dan moet je statische gaan
corrigeren voor fabricatie stedelijkheid.
Met die empirische kant komt ook iets van onzekerheid in je bewijs. Daar moet je leren mee omgaan.
Het doel van het vak is omdat empirische onderzoek te kunnen verbinden met het recht en hoe het
recht eruitziet en werkt.
Wat is een rechtstaat? Het is geen juridisch begrip, het is een normatief theoretisch begrip en het kan
heel veel verschillende ladingen dekken. In dit vak heeft hij gekozen dat het maar 1 lading dekt en dat
is de formule: rechtsgelijkheid + rechtszekerheid + legaliteit. Waarom die keuze? Omdat dit het recept
is van een rechtstaat voor welvarende en gelukkige samenleving. Er is geen objectieve omschrijving
mogelijk, het blijft altijd een keuze je kan ook voor andere normatieve invalshoek op de rechtstaat
kiezen.
Hoe werkt zo’n rechtstaat? Hoe ontstaat die? Hoe blijft de rechtstaat in stand? Hoe ver gaat de
rechtstaat? Hoe ontwikkelt de staat zich? Dat is de volgende vraag, dat is de vraag die we nu en
komende weken gaan oppakken. Ik kan je nu al vertellen → het antwoord is er niet.
Hoe werkt de rechtstaat? Hij werkt complex, het is meervoudig. Om die complexiteit een beetje te
reduceren/terug te brengen heb ik een hulpmiddel ontwikkelt, namelijk rechtstaat prisma. (zie
volgende sheet)
Waarom een rechtsstaatprisma?
Prisma is iets van een lichtbundel opvangt, die lichtbundel splits zich in verschillende hoofdkleuren en
aan het eind komt er een lichtbundel eruit als je het zou terugbrengen. Dan komt er weer licht uit zoals
wij dat zien. Zo’n prisma stop je een rechtstaat erin. Om te begrijpen hoe het werkt, onderscheid ik
ook verschillende hoofdkleuren. Als je alles weer bij elkaar zou brengen dan hebben we een
volledige/betere begrip van die rechtstaat.
• Rechtsstaatmonopolie van juristen doorbreken: myopie
Zodra je het woord rechtstaat spreekt, dan kom je bij de juristen. Zij weten wat het rechtstaat
is. Omdat monopolie te onderbreken heb ik dit prisma ontwikkeld. Rechtstaat is geen juridisch
begrip, het is een theoretisch begrip. Het is niet iets waar alleen juristen verstand van heb,
sterker nog het kan leiden tot ‘bijziendheid’/’myopie’.
- Voorbeeld van ‘bijziendheid’/’myopie’ waartoe dat kan leiden: ons hele Wetboek SV
is gebaseerd op de premisse/veronderstelling dat de staat heel machtig is en dat de
verdachte beschermd moet worden, want die zijn minder machtig. Om die verdachte
te beschermen tegen de staat (om die machtsasymmetrie tussen staat en verdachte
te compenseren) heb je heel veel rechten voor verdachte en heel veel procedurele
(met name checks and balances waardborgen om te voorkomen dat die staat zijn
macht op een verkeerde manier gebruikt. Daar is het hele Wetboek SV op gebaseerd.
Het juridische perspectief is dat die machtige straffende overheid en van die
onmachtige crimineel.
Is dat nog zo? Of je dat monopolie van de juristen op dit perspectief af en toe ter discussie
moet stellen?
Dat monopolie van die juristen dat zouden we moeten doorbreken om die rechtstaat beter te
kunnen begrijpen.
, • Van een normatieve invulling van de rechtsstaat naar de rechtsstaat als concreet empirisch
fenomeen
Tweede is, juristen hebben de neiging om het recht, maar ook de rechtstaat normatief in te
vullen. Dus niet: ‘zo werkt een rechtstaat’, of ‘dit, dit en dit is wat rechtstaten in praktijk doen’,
maar: ‘zo hoort een rechtstaat’. Dus het recht is in zekere zin horizon perspectief (ook juridisch
perspectief). Horizon verlegt zich voortdurend. Je komt er nooit dichterbij, het wordt altijd
normatief ingevuld: ‘zo wordt het te gaan’. Ook al gaat het zo niet, dan heb je eigenlijk als
zuivere jurist nog steeds geen probleem, wat dat maak niet uit hoe het gaat, want jij gaat
namelijk over ‘hoe het hoort te gaan’. En dat draagt niet altijd bij aan het begrip van iets. Als
je iemand wil begrijpen: waarom heeft een student niet alle stof bijgehouden? Dan helpt het
niet om te zeggen: dan had je dat wel moeten doen. Dan kom je er niet.
De normatieve benadering draagt niet zo veel bij aan het begrip waarom ze dan wel iets dan
hebben gedaan, want je moet dan eerst kijken waarom men dan zoiets heeft gedaan.
- Bijv. piloot vertrekt niet van vertrekbaan, maar van taxibaan. Dan moet je dus eerst
kijken waarom de piloot dat heeft gedaan.
Ook de normatieve invulling hoort erbij, je kan rechtsstaat niet begrijpen zonder het recht,
maar tegelijkertijd volstaat het niet. Je hebt voor iedere complex fenomeen meerdere
perspectieven nodig.
- Vb: je laat blinde mensen een olifant bekijken, dan zie je telkens iets. Dan denk je dat
het telkens iets anders is. Als je de poot voelt, dan denk je dat het een boom is, als je
aan de tand voelt denk je dat het een speer is. Je hebt dus nog steeds geen begrip wat
een olifant is. Dit laat dus goed zien dat je een volledig beeld nodig hebt om een
complex fenomeen als rechtsstaat te begrijpen.
• Multidisciplinariteit: voorbeeld van aardwetenschap
Als je wilt begrijpen hoe de aarde werkt, dan volstaat een geologisch begrip niet. Want die
aarde is voor een deel een kwestie van plaattektoniek/steenvorming in de zin van lava achtige
gesteente. Wat je nodig hebt die geologie combineren met atmosferische studies en ook
combineren met de biosfeer. Dus je moet dus vanuit heel veel verschillende perspectieven
kijken om wat er op aarde gebeurt te begrijpen. Dat geldt ook voor olifant, aarde, maar ook
voor de rechtstaat. Om die rechtstaat te begrijpen heb ik die prisma ontwikkelt. (zie volgende
slide)
Het rechtsstaatprisma (belangrijke slide)
Rechtsstaat omvat tegelijkertijd drie hoofdkleuren. Het is conceptueel hulpmiddel. Het is een
hulpmiddel om te begrijpen hoe een rechtstaat werkt, er is niet iets als een rechtstaatsprisma. Maar
een hulpmiddel om een rechtstaat te begrijpen en hoe die werkt. In theorie zou je kunnen zeggen hoe
je verklaart dat een rechtstaat ontstaat, dat die in stand blijft, hoe die veranderd, etc. In die theorie
zijn drie hoofkleuren te onderscheiden.
1. De juridische kleur: regels/wetten, principes, rechten, instanties-bevoegdheden
De eerste is de juridische kleur. In deze kleur verschijnt de rechtstaat geheel van
regels/rechten, structuren, juridische procedures, juridische instanties, normen, standaarden,
etc. Uiteindelijk als iets papiers. De rechtstaat is voor een deel een wettenbundel, maar ook
niet meer dan dat. Die juridische kleur geeft alleen maar dat papier weer. Het zegt nog niets
over hoe het gaat.
- Vb: Op papier is Zuid-Afrika in de juridische hoofdkleur een prima rechtstaat. Die heeft
de beste grondwet van de hele wereld, met een keurige uitgewerkte wetgeving, ook
