Rechtsfilosofie Problemen
Probleem 1
1. Welke theorieën zijn er over de meest abstracte uitgangspunten van een nieuwe staat en een
nieuwe samenleving?
Hobbes
Volgens Hobbes zijn mensen van nature gelijk. Dit lijkt echter anders omdat men zijn eigen verstand van
dichtbij ziet en dat van anderen op een afstand. Uit deze gelijkheid volgt echter wantrouwen, omdat ieder zijn
doel wil bereiken, en uit het wantrouwen ontstaat oorlog, omdat men door geweld of door een list de ander de
baas wil zijn.
In de menselijke natuur zijn er drie hoofdoorzaken van onenigheid:
- Het wedijver, dat maakt dat mensen elkaar aanvallen om winst te behalen. Iemand gebruikt geweld om
zich meester te maken van andermans persoon, vrouw, kinderen en vee;
- Het wantrouwen, dat maakt dat mensen elkaar aanvallen om te kunnen leven. Iemand gebruikt geweld om
zijn persoon, vrouw, kinderen en vee te beschermen;
- De trots, dat maakt dat mensen elkaar aanvallen om hun reputatie hoog te houden. Iemand gebruikt
geweld naar aanleiding van kleinigheden als een woord, een glimlach, een verschil van mening.
Hieruit blijkt dat mensen, gedurende de tijd dat zij niet onder een gemeenschappelijke macht leven die allen
ontzag afdwingt, in een toestand verkeren die we oorlog noemen, en wel een oorlog van allen tegen allen. In
deze oorlog bestaat er geen zekerheid en rechtvaardigheid meer; er is geen sprake meer van goed of slecht,
van een wet of van onrecht.
Er is slechts één manier om een gemeenschappelijke macht op te richten en zo de mensen te beschermen
tegen aanvallen van buitenaf en het onrecht dat ze elkaar aandoen. Dit gebeurt wanneer ieder de macht op
één man overdraagt, of op één vergadering die de wil van allen afzonderlijk bij meerderheid van stemmen tot
één wil kan terugbrengen. Er komt dan een eenwording van allen, in een en dezelfde persoon, die tot stand
komt door een overeenkomst van allen met iedereen.
Een staat is als volgt te definiëren: Eén enkele persoon, zodanig dat een grote menigte mensen zich ieder
afzonderlijk, door onderlinge verdragen met elkaar, tot auteur van zijn handelen heeft gemaakt, teneinde hem
in staat te stellen de kracht en de middelen van hen allen te gebruiken op de wijze die hij het meest bevorderlijk
acht voor hun vrede en gezamenlijke veiligheid. Degene die deze persoon belichaamt wordt soeverein
genoemd, en hij heeft soevereine macht. Iedereen daarnaast is zijn onderdaan.
Soevereine macht wordt op twee manieren verkregen. Ten eerste door een natuurlijk overwicht, dus door het
dwingen van een ander om zich naar zijn gezag te schikken. Ten tweede wanneer mensen onderling
overeenkomen om zich uit eigen vrije wil aan één enkele man of aan een vergadering te onderwerpen, in het
vertrouwen dat deze hen tegen alle anderen zal beschermen. In het tweede geval gaat het om een politieke
staat, of opgerichte staat, in het eerste geval is het een verworven staat.
Hobbes komt op de volgende uitgangspunten:
- De natuurwet wordt ontdaan van alle macht, omdat alle wet afhankelijk is van sanctie. Het echte recht is
het burgerlijk recht, wat wordt gehandhaafd door de soeverein.
- Er is geen samenleving die zich van de staat onderscheidt. Zonder de staat, de die overheid is, is er alleen
een vormloze en anarchistische menigte. Alle sociale en wettelijke autoriteit is geconcentreerd in de
soeverein, in wie alle noodzakelijke regeringsbevoegdheden rusten.
- De kerk is definitief en onvoorwaardelijk ondergeschikt aan de staat. Het heeft dezelfde juridische status
als elke andere corporatie, die allemaal de soeverein als hoofd hebben.
- De soevereiniteit – Hobbes geeft de voorkeur aan een monarchie, maar de vorm is van ondergeschikt
belang zolang het zijn tijd van regeren doet – wordt op geen enkele manier ingesteld en gelegitimeerd
door een superieure sanctie of goddelijk recht of natuurlijke wet. De soeverein is alleen een utilitaire
creatie van de individuen die hem instellen om te voorkomen dat ze elkaar vernietigen.
,Locke
In de natuurtoestand is de mens vrij, maar toch kiest men ervoor om afstand te doen van deze vrijheid en zich
te onderwerpen aan zeggenschap. Volgens Locke komt dit omdat de vrijheid onzeker is een blootstaat aan
schending door anderen. Men geeft dus eigenlijk de vrijheid op, die vol angst en gevaren is. Het doel waarom
mensen zich verenigen en zich onder staatsbestuur te stellen is de instandhouding van hun eigendom, omdat
er in de natuurtoestand dingen ontbreken:
- Er ontbreekt een gevestigde, vaste, algemeen bekende wet, met algemene instemming aanvaard en
erkend als de standaard voor goed en kwaad, en de gemeenschappelijke maatstaf om alle controversen
tussen hen te beslechten.
- Er ontbreekt een erkende en onpartijdige rechter, met bevoegdheid om in alle geschillen uitspraak te doen
volgens de gevestigde wet.
- Er ontbreekt de macht om het vonnis wanneer het rechtmatig is te steunen en kracht bij te zetten, en het
op gepaste wijze te voltrekken.
Locke erkent een scheiding der machten van de wetgevende en uitvoerende macht. Mensen geven hun eigen
vrijheid en macht om te straffen op aan een hogere macht. Volgens Locke is de mens in de natuurstand tot
twee dingen gemachtigd:
- Hij heeft de macht om alles te doen wat hem voor de instandhouding van zichzelf en anderen goeddunkt
binnen wat de natuurwet toestaat: door deze wet die voor ieder gemeenschappelijk is vormen hij en de
rest van de mensheid een gemeenschap. Deze macht geeft hij op om die te laten regelen door wetten
gemaakt door de samenleving, in de mate die vereist is voor de instandhouding van zichzelf en de rest van
die samenleving; en deze wetten van de samenleving beperken de vrijheid die hij krachtens de natuurwet
had.
- Hij heeft de macht om tegen die natuurwet begane misdaden te straffen. Deze macht wordt opgegeven en
hij verbindt zich om met de machtsmiddelen waarover hij van nature beschikt de uitverende macht van de
samenleving bij te staan.
Wanneer mensen lid worden van een samenleving leggen zij de gelijkheid, vrijheid en uitvoerende macht af die
zij in de natuurtoestand hadden ne geven die in handen van de samenleving, om door de wetgevende macht zo
te worden geregeld als het belang van de samenleving vereist. Het doel van hen is om zichzelf, hun vrijheid en
eigendom beter in stand te houden. Er kan daarom nooit worden verondersteld dat de macht van de
samenleving of de door haar ingestelde wetgever verder reikt dan het algemeen belang. Alles moet dus gericht
zijn op van doel om vrede, veiligheid en het algemene belang van het volk.
Stellingen van Locke:
- Het voornaamste doel van het sociaal contract is de instandhouding van het eigendom van de mens.
- Burgers leveren bij de vorming van de staat slechts een deel van hun rechten in, namelijk het recht op
zelfbehoud en het recht tot straffen.
Rousseau
Volgens Rousseau moet een vorm van samenleven worden gevonden die met alle gemeenschappelijke kracht
de persoon van iedere deelgenoot verdedigt en beschermt, en waardoor ieder, in de vereniging met allen, toch
slechts aan zichzelf gehoorzaamt en even vrij blijft als tevoren. Het maatschappelijke verdrag biedt hiervoor de
oplossing. De bepalingen van dat contract liggen vast door de aard van de handeling, de kleinste wijziging zou
ze nietig en zonder gevolg maken. Ze zijn nooit formeel verwoord, maar over hetzelfde en overal stilzwijgend
aanvaard en erkend. Bij schending van het maatschappelijke verdrag treedt ieder weer in zijn oorspronkelijke
rechten en herneemt ieder zijn natuurlijke vrijheid met verlies van de vrijheid uit overeenkomst, ten behoeve
waarvan hij er afstand van deed.
Het maatschappelijk verdrag komt op het volgende neer: Ieder van ons brengt zijn persoon en heel zijn kunnen
in onder de hoogste leiding van de algemene wil; en gezamenlijk nemen wij ieder lid op als onscheidbaar deel
van het geheel.
,Deze aaneensluiting brengt een zedelijk en collectief lichaam voort, dat in de plaats treedt van de afzonderlijke
persoon van iedere contractant en dat bestaat uit evenveel leden als de vergadering stemmen heeft. Deze
publieke persoon, die aldus door de vereniging van alle andere personen wordt gevormd, wordt passief een
staat genoemd en actief soeverein.
Stellingen van Rousseau:
- Ieder persoon is vrij en het maatschappelijk verdrag zorgt ervoor dat iedereen vrij blijft. Vrijheid en
gelijkheid van mensen is de basis van hun geluk.
- Iedereen schenkt zijn rechten aan de gemeenschap, dus de last is voor allen gelijk en dan heeft niemand er
meer belang bij om de last voor anderen zwaarder te maken.
Rawls
Het doel van Rawls is om een conceptie van rechtvaardigheid te schetsen die de gangbare theorieën van de
sociale contracten van Locke, Rousseau en Kant generaliseert en naar een hoger niveau van abstractie brengt.
Voor Rawls is rechtvaardigheid de structurele regeling van de gemeenschap, waarin mensen die verschillende
waarden en doelen in het leven nastreven, samenwerken en tot op zekere hoogte concurreren. Het begrip
‘overeenkomst’ als het fundament van rechtvaardige of legitieme beginselen voor het bestuur van een
gemeenschap, is de basis van het sociale contract.
Rawls kijkt meer naar of iets redelijk is; wat redelijke mensen zouden beslissen als ze tot een overeenkomst
proberen te komen.
Het eigen belang zorgt ervoor dat mensen niet tot een consensus kunnen komen. Voor Rawls ligt de focus bij
het gedachte-experiment: Het experiment gaat uit van een hypothetische situatie waarin alle mensen in een
pre-sociale toestand zouden zitten om gezamenlijk te beslissen over de inrichting van een toekomstige
samenleving. Om te kunnen garanderen dat iedereen op een vrije en gelijke manier kan nadenken over deze
principes, plaatst Rawls ze achter een sluier der onwetendheid (‘veil of ignorance’), ook wel ‘oorspronkelijke
positie’ genoemd. Dit is volgens Rawls een geschikte manier om principes vast te stellen voor een rechtvaardige
samenleving en dus is de overeenkomst die daaruit komt redelijk (‘justice a fairness’). Rawls verwijst naar de
theorie van rechtvaardigheid als billijkheid (rechtvaardigheid als het resultaat van een overeenkomst tussen
mensen op grond van billijke voorwaarden).
Twee principes:
- Gelijkheid voor alle mensen bij de toekenning van de fundamentele rechten en plichten. Tot de
fundamentele vrijheden behoren o.a.: politieke vrijheid, vrijheid van meningsuiting en vergadering, vrijheid
van geweten, etc.
- Sociale en economische verschillen (verschilbeginsel): moeten geregeld worden zodat ze:
a) het meest positieve uitvallen voor degene met de minste voordelen en
b) leiden tot gelijke kansen m.b.t. maatschappelijke posities.
Het eerste beginsel gaat voor het tweede beginsel, dat betekent dat de gelijkheid van vrijheid niet opgeofferd
mag worden voor het compenseren van voordelen in rijkdom of de gelijkheid van middelen. Voor de verdeling
van middelen (het tweede beginsel) zou de beginpositie die de onderhandelaars overwegen, de gelijke
verdeling van de maatschappelijke rijkdom kunnen zijn.
Samenvattend: Rawls gaat niet primair in op de emoties, gevoelens en medelijden of empathie van de mensen.
Volgens zijn gedachte-experiment kan er o.b.v. puur redelijke en rationele overwegingen een rechtvaardige
samenlevingsvorm worden ontwikkeld. De emoties van de mensen moeten worden uitgeschakeld door de
sluier van onwetendheid. Er is wel kritiek geweest op deze theorie. Veel mensen denken dat het onmogelijk is
om idealen en emoties achterwege te laten.
Stellingen van Rawl:
- Rawls pleit voor een gelijke (her)verdeling.
- Volgens Rawls moeten mensen achter een sluier der onwetendheid worden geplaatst, zodat ze op een vrij
een gelijke manier principes vast kunnen stellen voor een rechtvaardige samenleving.
, - Rawls stelt dat onderhandelaren het met twee dingen eens zullen zijn: gelijkheid voor alle mensen bij het
toekennen van de fundamentele rechten en plichten en dat sociale en economische verschillen op een
positieve manier moeten uitvallen met gelijke kansen voor iedereen.
- De taak van de overheid is actief (verzorgingsstaat).
Nozick
Nozick heeft gereageerd op Rawl’s rechtvaardigheidstheorie in zijn boek Anarchy, State and Utopia. Het
belangrijkste doel van het boek was om een minimalistische staat te verdedigen (een ‘nachtwakerstaat’), aan
de ene kant tegen anarchisten die geloven dat de macht van de staat over individuen nooit te rechtvaardigen
is, en aan de andere kant tegen theoretici (zoals Rawls) die pleiten voor een interventionistische staat die
rijkdom herverdeelt, de armen helpt, en dergelijke.
In reactie op Rawls is de eerste vraag van Nozick: Waarom praten we over een rechtvaardigde verdeling? Rawls
had geschreven: Als een eerste stap moet je veronderstellen dat de basisstructuur van de maatschappij
bepaalde primaire goederen verdeelt. Nozick wijst erop dat de meeste goederen die we bezitten of willen
bezitten, niet ‘verdeeld’ zijn in de zin van op een bepaald moment verdeeld te zijn tussen mensen door de
overheid of ‘de basisstructuur van de samenleving’ of enige andere gecentraliseerde macht. 'Wat elke persoon
krijgt, krijgt hij van anderen die hem in ruil voor iets geven, of als een geschenk'. De kwestie voor de overheid
zal niet een kwestie zijn van 'distributie', maar van 'herverdeling'.
Ten tweede wijst Nozick erop dat elke vorm van een herverdelingspatroon kwetsbaar zal zijn: deze zal
regelmatig en voortdurend worden verstoord door de vrijwillige, onafhankelijke keuzes van individuen. Nozick
gebruikt het voorbeeld van de steratleet, waarvoor veel mensen betalen om hem te zien of andere soorten
transacties, zoals giften etc. Dit soort transacties zullen allemaal dienen om het 'juiste' patroon te ondermijnen.
Iemand die gelooft dat gerechtigheid een patroonverdeling vereist, zal dan twee even onaangename opties
hebben: verbied alle vrijwillige, onafhankelijke acties die van invloed zijn op de belangen van mensen, of leg
regelmatige herverdelingsbelastingen op.
Nozicks alternatieve benadering is om ‘rechtvaardige (her)verdeling’ te vervangen door ‘gerechtigheid in bezit’.
Volgens Nozick zijn er twee manieren waarop iemand gerechtvaardigd iets kan bezitten:
1) Iemand kan het object toe-eigenen: bijv. het claimen en bewerken van niet-opgeëiste gebieden; of
2) Iemand kan de zaak verkrijgen in overeenstemming met de beginselen van rechtvaardige overdacht,
van iemand anders die zelf het recht had om het ding te bezitten (d.w.z. een vrijwillige transactie,
hetzij door ruilen of geschenk, zonder fraude, dwang, etc.).
Niemand heeft het recht om iets te bezitten waar het eigendom van niet kan worden getraceerd door de
(misschien herhaalde) toepassing van een of beide principes. Nozick verwijst hiernaar als ‘historische’
rechtvaardigheidsbeginselen, die tegenovergesteld zijn aan het ‘eindresultaat’ of de ‘eindstaat’ principes. Uit
de analyse van Nozick volgt dat de samenleving/overheid niet het recht heeft om goederen opnieuw te
verspreiden, in strijd met de rechtmatige claim van mensen op de objecten die ze bezitten, voor een algemeen
voordeel.
Stellingen Nozick:
- Nozick is een tegenhanger van Rawls’ rechtvaardigheidstheorie.
- Nozicks alternatieve benadering is om ‘rechtvaardige (her)verdeling’ te vervangen door ‘gerechtigheid in
bezit’.
- Volgens Nozick is de taak van de overheid passief (nachtwakersstaat)
-
2. Wat zijn de overeenkomsten en verschillend tussen de theorieën?
Een eerste overeenkomst wat betreft het sociaal contract is dat de bron van politieke macht bij het volk ligt en
niet bij een goddelijke macht. Een andere overeenkomst is dat de staat wordt gezien als het resultaat van
individuele wil.
