In deze samenvatting staat tijdvak 3 tot en met 10 uitgebreid uitgewerkt, met de bijbehorende kenmerkende aspecten per tijdvak en onderwerp. Deze samenvatting sluit aan op de Memo Malmberg methode van Havo 4 en 5, en de examenbundel van Geschiedenis HAVO 2021/2022. De Historische Contexten staan ni...
KA 18: Het begin van de overzeese expansie
KA 19: Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het
begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling
KA 20: De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid
KA 21: De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in
West-Europa tot gevolg had
Introductie
Vanaf 1500 reisden Europese ontdekkingsreizigers de hele wereld over. Voor de
middeleeuwen stond het leven op aarde in het teken van het eeuwige leven na de
dood. Onder invloed van een groeiende belangstelling voor kennis en cultuur uit de
Griekse en Romeinse oudheid veranderden de ideeën van mensen over hun leven
en de wereld waarin ze leefden.
Europa, het Midden-Oosten, Noord-Afrika en het westelijke deel van Azië: dat waren
in de middeleeuwen de voor Europeanen bekende gebieden. Via handelscontacten
wisten zij dat Azië veel groter was. Vanaf 1300 probeerden Europeanen zelf naar
Oost-Azië te reizen.
In de middeleeuwen behoorden alle mensen in West-Europa tot de rooms-katholieke
kerk. Kritiek op die kerk was er ook in de middeleeuwen geweest. Maar aan het
begin van de 16e eeuw gebeurde iets ongekends: naast de katholieke kerk werden
andere kerken opgericht.
3.1 In de renaissance (ongeveer van 1300 tot 1600) voltrok zich in Europa een
mentaliteitsverandering. Mensen gingen anders tegen zichzelf en de wereld
aankijken. We duiden dat aan als een verandering in het mensbeeld en wereldbeeld.
Voor de middeleeuwer was de relatie met God het allerbelangrijkst. Tijdens de
renaissance begon dat te veranderen. De mens begon meer op zichzelf te
vertrouwen en zichzelf centraal te stellen. Daarom raakten mensen ook steeds meer
geïnteresseerd in het leven op aarde zelf en de precieze werking van natuur en
samenleving. Leonardo da Vinci was ook iemand die zich hiermee bezighield. Al
deze dingen hadden te maken met een diepe interesse in de mens en zijn wereld.
Mensen zochten nieuwe inspiratie in de cultuur van de Grieken en de Romeinen uit
de oudheid (bv het gedachtegoed van Aristoteles). De boeken van verschillende
schrijvers zouden wijsheid en kennis bevatten waarmee het leven op aarde kon
worden verbeterd. De belangstelling van geleerden voor de antieke literatuur, poëzie
en geschiedenis noemen we humanisme. Later is deze periode van de
wedergeboorte van de klassieke cultuur de renaissance genoemd. De mensen die
een intense belangstelling voor het leven op aarde hadden, bleven in God geloven
en zochten naar manieren om de klassieke en de christelijke cultuur met elkaar te
verbinden.
,Hoe kon die grote verandering in het denken over de mens en de wereld ontstaan?
Rijke families gaven kunstenaars opdrachten om schilderijen en gebouwen te
maken, tot nut van de hele stad, maar ook ter meerdere glorie van zichzelf. Zo
groeide hier een klimaat van culturele bloei en vernieuwing. Kunstenaars richtten
zich in hun werken nadrukkelijk op de antieke oudheid. Wat de belangstelling voor
de oudheid ook sterk stimuleerde, was dat veel verloren gewaande teksten van
klassieke auteurs weer boven water kwamen.
Door de boekdrukkunst konden kunstenaars en geleerden elders in Europa
eenvoudig kennisnemen van de renaissance en kon het centrum van kunst en
wetenschap zich vanaf de 16e eeuw naar Noord-Europa verplaatsen. Sommigen
begonnen te streven naar een meer persoonlijk geloof dan via de kerk mogelijk was.
Iemand die dit ook vond was Desiderius Erasmus. Priesters en monniken gedroegen
zich volgens hem niet erg volgens Christus' idealen. Erasmus wilde daar verandering
in brengen, maar wilde absoluut niet dat de christelijke geloofsgemeenschap
daardoor uiteen zou vallen.
3.2 Cortés is een van de vele Europeanen die in de 14e, 15e en 16e eeuw de
wereldzeeën gingen bevaren, ook richting Afrika en Azië. Een van de oorzaken was
dat de handelsroutes via het Aziatische vasteland minder toegankelijk werden.
Belangrijk daarbij was de ineenstorting van het Mongoolse Rijk. Aan het einde van
de 13e eeuw begon dit Mongoolse Rijk bestuurlijk uit elkaar te vallen en werd handel
langs deze weg steeds moeilijker. Het Ottomaanse Rijk, waar ook veel
handelswegen liepen, vroeg steeds hogere handelsbelastingen. Europeanen
begonnen daarom andere routes naar Indië te zoeken. Ook kon je over de zee
verder varen dan eerst en ook veilig terugkeren. Men had betere instrumenten ter
beschikking om de positie op zee en de koers te bepalen. Ook was het uitgevonden
kompas onmisbaar. Als derde oorzaak wilden christelijke vorsten graag andere
volken bekeren met het christelijke geloof.
Het doel van de ontdekkingsreizigers was steeds India te bereiken. Vasco da Gama
voer langs Afrika. Columbus ontdekte voor de Europeanen Amerika. Willem
Barendsz probeerde via Indië de noordelijke poolcirkel te bereiken maar kwam vast
te zitten in het ijs op Nova Zembla. De ontdekkingsreizen leverden Europa veel
rijkdom en kennis op, maar tegenwoordig zijn deze tochten ook omstreden, vanwege
het gebruikte geweld en de negatieve gevolgen die zij hebben gehad voor de
bewoners van de 'ontdekte' gebieden.
Door de ontdekkingsreizen veranderde het wereldbeeld van de Europeanen. De
continenten bleken er anders uit te zien en de kustlijn werd steeds beter in kaart
gebracht. De binnenlanden werden nog nauwelijks verkend. Meestal beperkte men
zich in Azië tot het opzetten van handelsposten of bevoorradingspunten. In Amerika
eigenden veroveraars als Cortés zich wel grote stukken van het binnenland toe.
Mensen hadden andere gebruiken. De Europeanen verwonderden zich hierover en
beschreven alles ook vanuit hun eigen perspectief (waarden en normen vd
christelijke en klassieke cultuur). Andere landen leken zo minder ver ontwikkeld. De
Spanjaarden traden meedogenloos op tegen de indianen. Uiteindelijk was er een
groep die het opnam voor de indianen.
, Het christendom verspreidde zich over de hele wereld. Ook ontstond er een
wereldeconomie, waarbij op grote schaal producten uit verschillende werelddelen
werden uitgewisseld. Er kwamen handelsondernemingen met grote plantages en er
werd veel goud en zilver naar Europa gebracht. Veel Europeanen werden er
schatrijk van. Wel overleden er veel Indianen. Niet alleen door geweld en misbruik,
maar ook omdat de Indianen geen afweersysteem bleken te hebben tegen de
ziekten die door de Europeanen werden overgebracht. Ook verplaatsten grote
aantallen Afrikanen zich naar Amerika. Omdat de indianen niet in staat bleken
voldoende arbeidskracht te leveren voor de plantages, lieten Europese plantage-
eigenaren mensen uit Afrika als slaven overkomen.
3.3 Er werden aflaatbrieven verkocht (de kwijtschelding van zonden omdat je
bepaalde goede werken had verricht). Hoe minder zonden je had begaan, hoe
eerder je in de hemel zou komen, was de gedachte. Volgens Luther leidde dit af van
het ware geloof, de kerk kon zichzelf op deze manier verrijken. Luther reageerde
door een brief aan de plaatselijke bisschop te sturen en voegde er 95 stellingen bij,
waarin hij zijn visie gaf.
Over heiligenverering stond niks in de bijbel, terwijl dit bij het christelijke geloof wel
heel belangrijk en normaal was. Sterker nog, daar stond dat je helemaal geen
beelden mocht maken en niemand anders mocht aanbidden dan God zelf.
Luther had ook kritiek op enkele sacramenten in de kerk omdat deze rechtstreeks te
maken hadden met het verkrijgen van vergeving van zonden. Dit waren de
sacramenten die hij wel accepteerde:
De doop
Het avondmaal
De biecht
Ten slotte had Luther moeite met de zeer strikte kerkelijke hiërarchie (rangorde) van
paus, bisschoppen en lagere priesters. De kritiek van Luther was een belangrijk
moment in de Reformatie.
Net als Erasmus wilde Luther de kerk aanvankelijk van binnenuit hervormen. De
kerk reageerde echter afwijzend en ging Luther en gelijkgestemden uiteindelijk
vervolgen. Daardoor kwam het tot een splitsing binnen de christelijke kerk in West-
Europa. Ook Johannes Calvijn had scherpe kritiek op de kerk. Op een aantal punten
verschilden deze hervormers van elkaar.
Verschillen tussen het lutheranisme en calvinisme waren: het calvinisme
beschouwde de biecht niet als een officieel sacrament. Bij het lutheranisme is de
vorst het hoofd van de kerk, en bij het calvinisme is er geen kerkhoofd. Bij het
calvinisme ben je voorbestemd voor de hemel of de hel en bij het lutheranisme kom
je in de hemel door oprecht geloof en berouw over je zonden.
Tijdens het Concilie van Trente (1545-1563) werd de verkoop van aflaatbrieven
verboden en werd gesteld dat heiligen wel mochten worden vereerd, maar niet als
goden mochten worden aanbeden. Tegelijk werd besloten om 'ketters' harder aan te
pakken. Daarvoor werden kerkelijke rechtbanken (inquisitie) opgericht. Deze reactie
van de katholieke kerk op de Reformatie noemen we de Contrareformatie.
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper shannonnouwen. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €6,99. Je zit daarna nergens aan vast.
