Samenvatting ‘Psychiatrie een inleiding’
Hoofdstuk 1: Introductie
1.1 Inleiding
1.1.1 Wat is afwijkend gedrag
Psychopathologie: Een deelgebied van de psychiatrie en de psychologie dat zich bezighoudt met het
beschrijven van psychische stoornissen, oorzaken daarvan en behandelingen daarvoor.
Psychiatrie: Medische specialisme dat zich richt op diagnostiek en behandeling van psychische
stoornissen.
Klinische psychologie: Tak van de psychologie die zich bezighoudt met de beschrijving, de oorzaken
en de behandeling van psychische stoornissen om het geestelijk welzijn te bevorderen.
GZ-psycholoog: Psycholoog die na zijn studie een aanvullende opleiding heeft gevolgd. Een Gz-
psycholoog is bevoegd tot het diagnosticeren en behandelen van psychische stoornissen. GZ is een
afkorting van ‘Gezondheidszorg’.
Psychotherapeut: Iemand die na de studie psychologie of geneeskunde een vervolgopleiding heeft
gedaan waardoor hij bevoegd is tot het geven van psychotherapeutische behandelingen. Hij moet
overigens in het BIG-register (Beroepen in de individuele Gezondheidszorg) staan ingeschreven.
Psychische stoornis: Het geheel van afwijkende emoties, gedachten of gedragspatronen dat wordt
gekenmerkt door onder andere een storing in het functioneren, en (persoonlijk) lijden.
Beschrijvingen van psychische problemen of stoornissen bevatten specifieke eigenschappen of
kenmerken van die stoornissen. Deze specifieke eigenschappen of kenmerken noemen we
kenmerken. De symptomen moeten wel voldoen aan een bepaalde voorwaarden, voordat we ze als
afwijkend of passend bij een bepaalde stoornis beschouwen.
Mensen uit verschillende delen in de wereld en met verschillende culturen interpreteren sommige
‘afwijkende gedragingen’ als normaal.
Mensen met psychische problemen hebben vaak last van bevooroordeeld en afwijzend gedrag van
mensen om hen heen. Zij worden vaak gestigmatiseerd en door hun omgeving afgewezen, of zelfs
uitgestoten. Organisaties en overheden komen dan ook regelmatig met campagnes om meer
bewustwording en begrip te creëren voor mensen met psychische problematiek.
Praten over afwijkende emoties, gedachten en gedrag is niet ‘waardenvrij’; voor je het weet, kom je
op terreinen waar morele, religieuze, culturele en/of maatschappelijke oordelen een belangrijke rol
spelen. Hier mee is een van de eerste en belangrijkste aspecten van het beschrijven van afwijkende
emoties, gedachten en gedragingen geïntroduceerd: wat ‘normaal’ en wat ‘abnormaal’, ‘afwijkend’
of ‘gestoord’ mag heten, hangt voor een groot deel af van de tijd, de plaats en de persoon, oftewel
van de sociaal-culturele omgeving.
1
,1.2 Hoe noemen en definiëren we afwijkend gedrag?
1.2.1 Criteria voor afwijkend gedrag
Deskundigen op het gebied van de geestelijke gezondheid gebruiken verschillende criteria om te
beoordelen of emoties, gedachten en gedrag afwijkend zijn. Hieronder volgt een overzicht van de
meeste gebruikte criteria:
1. Uitzonderlijk.
Uitzonderlijk gedrag krijgt vaak het etiket ‘afwijkend’ of ‘abnormaal’.
Voorbeeld: Slechts weinig mensen beweren dat ze dingen zien of horen die er werkelijk niet
zijn. ‘Dingen zien die er niet zijn’ en ‘dingen horen die er niet zijn’ wordt in onze westerse
cultuur bijna altijd als afwijkend beschouwd, met uitzondering misschien van bepaalde
religieuze ervaringen. In andere, vaak niet-westerse, culturen beschouwen mensen
‘stemmen horen’ en andere vormen van hallucinaties onder bepaalde omstandigheden
echter niet als uitzonderlijk.
Let wel: op zichzelf is uitzonderlijk gedrag niet abnormaal of afwijkend. Slechts 1 persoon kan
het record op de honderd meter borstcrawl bezitten.
2. Sociaal afwijkend
Alle samenlevingen hebben normen (maatstaven) die bepalen welke vorm van gedrag
acceptabel zijn in een bepaalde context. Gedrag dat mensen in de ene cultuur normaal
vinden, kan door mensen in een andere cultuur als afwijkend worden aangemerkt. Als
behandelaars zich dus afvragen of gedrag normaal of afwijkend is, moeten ze dus rekening
houden met culturele verschillen. Bovendien, wat de ene generatie afwijkend vindt, kan de
volgende generatie heel normaal vinden.
Als beslissingen over normaal of afwijkend gedrag worden gebaseerd op sociale normen, kan
de neiging ontstaan om mensen die niet voldoen aan die sociale normen als geestelijk
gestoord te bestempelen. Het is dan verleidelijk om gedrag dat in onze ogen afwijkend is,
‘ziek’ te noemen, in plaats van te accepteren dat het gedrag op zichzelf normaal kan zijn,
zelfs als we ons er beledigd of aangevallen door voelen.
3. Foute perceptie of interpretatie van de realiteit
Normaal gesproken vormen onze zintuigen en cognitieve processen een accurate mentale
representatie van onze omgeving. Als iemand dingen ziet of stemmen hoort die er in
werkelijkheid niet zijn, zeggen wij dat hij hallucineert. Dat wordt in onze cultuur gewoonlijk
opgevat als teken van een onderliggende psychische stoornis.
4. Aanzienlijk emotioneel lijden van de persoon
Persoonlijk lijden als gevolg van problematische emoties zoals angst en depressie, kan
afwijkend zijn. Soms zijn angst en depressie echter normale reacties op een situatie,
bijvoorbeeld wanneer je werkelijk wordt bedreigd of als je mensen of dingen kwijtraakt die je
dierbaar zijn. In dat geval zou de afwezigheid van een emotionele reactie juist abnormaal
zijn. Heftige emoties op zich zijn dus niet afwijkend, tenzij ze lange tijd na de aanleiding van
de emoties nog in alle hevigheid aanwezig zijn. De meeste mensen passen zich na een
bedreigende of emotionele situatie na verloop van tijd aan.
5. Ongepast of contraproductief gedrag
Gedrag dat geen bevrediging maar onprettige gevoelens oproept, vinden we over het
algemeen afwijkend. Gedrag dat ons beperkt in ons vermogen om bepaalde rollen te
vervullen, of ons ervan weerhoudt om ons aan onze omgeving aan te passen, kan ook als
afwijkend worden opgevat.
Voorbeeld: volgens criteria is zwaar alcoholgebruik, dat de gezondheid ondermijnt en het
sociale beroepsmatige functioneren verstoort, ongepast en afwijkend.
6. Gevaar
Gedrag dat gevaar oplevert voor de betrokkenen zelf of voor anderen, noemen we
gewoonlijk afwijkend. Ook hier is de sociale context van groot belang.
2
, Voorbeeld: mensen die in de oorlog hun leven gaven op het slagveld noemden we heldhaftig,
terwijl als iemand zichzelf van het leven berooft omdat diegene de dagelijkse druk niet
aankan, vinden we dat afwijkend.
Afwijkend gedrag kunnen we dus op verschillende manieren definiëren. Afhankelijk van de situatie
wegen sommige criteria zwaarder dan andere, maar in de meeste gevallen gebruiken deskundigen
een combinatie van een genoemde criteria. Realiseer je vooral dat als iemand in een bepaald opzicht
afwijkend is, dat niet hoeft te betekenen dat de persoon in zijn geheel afwijkend is. Anders gesteld:
een normaal persoon kan bijzonder gek doen en een persoon die we gek noemen, kan heel normaal
doen.
1.2.2 Culturele aspecten van afwijkend gedrag
Concepten van gezondheid en ziekte kunnen in verschillende culturen een andere inhoud en
betekenis hebben. Ook abnormale gedragspatronen kunnen zich in verschillende culturen op
verschillende manieren uiten.
Voorbeeld: neem bijvoorbeeld angst. Westerlingen ervaren angst vaak in de vorm van bezorgdheid,
bijvoorbeeld over het niet kunnen betalen van de hypotheek of het mogelijk verliezen van een baan.
In een aantal Afrikaanse culturen neemt angst echter vaak de vorm aan van vrees zich niet voort te
kunnen planten. Deze angst uit zich vervolgens in dromen en klachten over hekserij.
Zelfs woorden waarmee we psychische stoornissen beschrijven, woorden als depressie of geestelijke
gezondheid, hebben in verschillende culturen een andere betekenis, of er bestaat geen equivalent
voor. Dat betekent niet dat depressie in andere culturen niet bestaat. Het wil alleen zeggen dat we
erachter moeten zien te komen hoe mensen in andere culturen met emoties (inclusief gevoelens van
depressie en angst) omgaan en hoe ze deze ervaren.
Uit verschillende onderzoeken blijkt hoe belangrijk het is dat we uitzoeken of onze opvattingen over
afwijkend gedrag en emoties wel geldig zijn, voordat we ze in andere culturen toepassen.
Omgekeerd is ook vast te stellen dat ziekte verschijnselen ondanks culturele verschillen wel
overeenkomen, bijvoorbeeld schizofrenie.
1.3 Historische visies op afwijking gedrag
In de geschiedenis van de (westerse) cultuur zijn concepten van afwijkend gedrag bepaalt door het
overheersende wereldbeeld van die tijd. In onze cultuur is de visie op afwijkend gedrag dat dit het
product is van biologische en psychosociale factoren.
1.3.1 Griekse Oudheid: Hippocrates
Hippocrates, de beroemde arts uit de gouden eeuw van Griekenland, tartte het overheersende
geloof van zijn tijd door te stellen dat ziekten van het lichaam en de geest wordt bepaalt door
natuurlijke oorzaken. Hij stelde dat de gezondheid van het lichaam en de geest wordt bepaald door
een evenwicht in de Humores, of lichaamssappen: slijm, bloed en gele gal. Een verstoring in het
evenwicht tussen deze stoffen veroorzaakt volgens Hippocrates het afwijkende gedrag:
- Een persoon met teveel slijm zou heel traag zijn (flegmatiek)
- Een overschot aan zwarte gal veroorzaakte depressie (melancholie)
- Een overvloed aan bloed zou iemand heel blij, zelfverzekerd en optimistisch maken
(sanguinische dispositie)
- Personen met te veel geel gal maakt ze driftig (Cholerisch)
Hippocrates heeft bijgedragen aan de moderne tijd omdat hij abnormale gedragspatronen
classificeerde in drie hoofdcategorieën, die nog steeds herkenbaar zijn:
1. Melancholie: de categorie van buitensporige depressie
2. Manie: uitzonderlijke opwinding
3. Bezetenheid: bizar gedrag dat we tegenwoordig schizofrenie noemen
3
, 1.3.2 Vanaf 700 na Christus: Arabische psychiatrie
Deskundigen als Ibn Omran, Al Razi, Ibn Sinaa en Al-Baghdady ontwikkelden een wetenschappelijke
psychiatrie met veel aandacht voor behandelingen, theorieën en diagnostiek. Daarbij maakte zij
gebruik van de nieuwste kennis en teven grepen zij terug op de Griekse inzichten.
Typerend in de Arabische psychiatrie was de mensgerichte benadering voor geestenzieken. Dit komt
waarschijnlijk door de Koran. Daarbij werden psychische stoornissen als een praktisch probleem
beschouwd. Derhalve gingen psychiaters respectvol om met hun patiënten, observeren zij
nauwkeurig de symptomen en registreren en bestudeerden zij de ontwikkelingen en veranderingen
ervan zorgvuldig. Dit leidde niet alleen tot een gedetailleerd overzicht van psychische stoornissen,
maar ook tot goed ontwikkelde behandelingen en gespecialiseerde psychiaters. Dit niveau werd pas
in 1900 in Europa bereikt.
1.3.3 Middeleeuwen: Exorcisme en heksenvervolging
In de middeleeuwen nam in Europa het geloof in bovennatuurlijke oorzaken werd toe, met name de
doctrine van de bezetenheid van de katholieke kerk. Volgens deze doctrine is afwijkend gedrag een
teken van bezetenheid door boze geesten of de ‘duivel’. Bezeten mensen werden bij voorkeur
behandeld door exorcisme of uitdrijving: ze moesten de boze geesten ervan overtuigen dat de
lichamen van de ‘bezetenen’ niet langer bewoonbaar waren. Dat deze ze door middel van onder
andere afranselen en uithongeren.
De heksenvervolging vond plaats vanaf het einde van de 15e eeuw tot ver in de 17e eeuw. Lange tijd
meende moderne geleerd dat deze zogenaamde heksen in werkelijkheid een psychische stoornis
hadden en dat ze werden vervolgd omdat ze zich afwijkend gedroegen.
Hoewel in de middeleeuwen en in een groot deel van de renaissance het denken in termen van
‘bezeten door de duivel’ of ‘straf van God’ stevig verankerd was in de westerse wereld, is het geloof
in natuurlijke oorzaken van afwijkend gedrag nooit helemaal verdwenen. Als iemand in de
middeleeuwen in Engeland krankzinnig werd verklaard gebeurde dat zelden op grond van ‘bezeten
door de duivel’. De meeste verklaringen van afwijkend gedrag waren gebaseerd op natuurlijke
oorzaken als een lichamelijke ziekte of hersentrauma.
1.3.4 1600: Gekkenhuizen
Rond het jaar 1600 werden overal in Europa krankzinnigengestichten of ‘gekkenhuizen’ gebouwd. In
de gestichten woonden zowel bedelaars als geestelijk gestoorden en de levensomstandigheden
waren er erbarmelijk. De bewoners werden vastgeketend aan hun bed en lagen in hun eigen vuil, of
ze zwierven zonder enig toezicht over het terrein.
1.3.5. Vanaf 1800: Hervormingen
Wat de behandeling van psychiatrische patiënten betreft, begint het moderne Europese tijdperk
rond 1800, met de inspanningen van de Franse artsen Jean-Baptiste Pussin en Philippe Pinel. In hun
ogen waren mensen die afwijkend gedrag vertonen gewoon ziek, en hadden ze daarom recht op een
menselijke bejegening (vergelijkbare visie met de Arabische psychiatrie). Deze visie was in die tijd
niet populair; mensen beschouwden geestelijk gestoorden als een bedreiging voor de samenleving
en niet als patiënten die behoeften hadden aan behandeling. Vanuit de inspanningen van artsen als
Pussin en Pinel ontstond een behandelfilosofie die morele therapie werd genoemd. De filosofie was
gebaseerd op het idee dat patiënten door menselijk bejegening en een verblijf in een ontspannen en
respectvolle omgeving weer normaal zouden gaan functioneren.
In Nederland betekende Prof. J.L.C. Schroeder van der Kolk veel voor de ontwikkeling van de
Psychiatrische behandeling en verpleging. Hij werd geneeskundige van de Utrechtse inrichting het
Willem Arntszhuis en veranderde het toenmalige ‘Dolhuys’ in een modern gesticht. In 1842 besloot
de overheid op grond van het Utrechtse model tot het ontwerpen van een wet waarin
4
