Wereldoriëntatie samenvatting
Geschiedenis & Samenleving (H5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 16)
Hoofdstuk 5: Tijd van Ontdekkers en Hervormers (1500-1600)
- Overgangstijd tussen traditie en vernieuwing: traditionele ideeën leven voort, maar botsen
met nieuwe inzichten.
Ontdekkingsreizen
Voor deze tijd waren er al wel ontdekkingsreizen: Marco Polo in 1271 bijvoorbeeld. De eerste
initiatieven om naar Indië te reizen, komen vanuit Spanje en Portugal.
1. Fase 1 van het ontdekkingsreizen:
- In 1486 bereikt Bartholomeus Diaz Kaap de Goede Hoop.
- In 1492 bereikt Christophorus Columbus Amerika. Hij neemt het in bezit en noemt het San
Salvator, en hij noemt de inwoners indianen: hij is ervan overtuigd dat hij India gevonden
heeft. Hij reist nog drie keer af naar West-Indië.
- Amerigo Vespucci beschreef wat hij aantrof (en het continent werd naar hem genoemd)
Spanje neemt steeds meer gebieden in in dat gebied, en ze nemen goud, zilver, maïs, aardappelen,
tomaten en tabak mee.
- In 1498 bereikt Vasco da Gama India. De Portugezen stichten er handelsposten en schakelen
de Arabische tussenhandelaren zo uit.
- De paus legt de grenzen vast tussen de Portugese/Spaanse gebieden in het Verdrag van
Tordesillas in 1494.
- Magelhaes ontdekt dat er een tussendoorgang is tussen Noord- en Zuid-Amerika, in een
wereldreis van 1518-1522 (waarin hij zelf ook omkomt).
2. Fase 2 van het ontdekkingsreizen:
De Hollanders en Engelsen willen nu op ontdekkingstocht,
maar om de Noord i.p.v. om Afrika heen, al willen ze ook
wel de Portugese route onderlangs uitvogelen. Spanje heeft
Portugal ingenomen in 1580 (80-jarige oorlog!), dus handel
wordt er liever niet met Portugal gedreven.
- De Portugezen houden hun vaarroute geheim.
Maar Jan Huygen van Linschoten (in Portugese
dienst geweest) speelt de info door aan de Lage
Landen en adviseert naar Indië te gaan.
- Nog steeds zou er een noordelijke route zijn.
Willem Barentz leidt drie reizen om de Noord, maar
raakt bij de derde reis ingesloten op Nova Zembla,
waar ze moeten overwinteren in Het Behouden Huys. De vaarroute van Henry
- In 1609 vertrekt Hudson eerst naar Nova Zembla, maar probeert Hudson (1609, 1610-1611)
dan om Noord-Amerika heen te varen, waar hij de Hudsonrivier
, en de Hudsonbaai ontdekt. Hij moet in 1611 door muiterij met een paar anderen alleen door
en verdwijnt spoorloos. Er zijn maar 13 overlevenden in Europa teruggekeerd.
- In 1595-1596 leidt De Houtman een expeditie naar Indië via Kaap de Goede Hoop, en het
wordt bereikt: er wordt een handelsovereenkomst voor peper gesloten. De eerste
"Nederlandse" wereldreis wordt gemaakt door Olivier van Noort.
Een gevolg van de eerste en tweede fase van ontdekkingsreizen was dat het kolonialisme ontstond.
Spaanse veroveraars veroveren Amerika, Cuba, Mexico. Inca’s en Azteken werden als slaven
verhandeld: ze konden niet tegen de paarden, wapens en ziektes op. Er werden plantages opgericht,
waar eerst suiker, dan tabak, cacao en koffie op verbouwd werd. De indianen werden gedwongen om
er te werken, of in de mijnen, maar de Spaanse priester Las Casas verbood dat. Daarom haalden de
kolonisten inwoners uit Afrika, die beter geschikt blijken te zijn. De Portugezen vestigden zich ook in
Afrika en Azië, Engelsen eerst in Noord-Amerika. De Hollanders gaat het vooral om het handeldrijven:
zij vestigen meerdere handelskantoren, o.a. in Indië.
Schisma in geloof
De Rooms-katholieke kerk is omstreeks 1600 niet meer het enige christelijke geloof. Dit proces van
scheuring van de kerk heet de Hervorming/Reformatie. De inzet is steeds het ware geloof.
De Renaissance breekt aan, vanuit Italië keert interesse terug voor de Klassieke Oudheid, om zich af
te zetten tegen de tussenperiode tussen de Oudheid en het toenmalige heden: de Middeleeuwen
dus. In die tijd reisden humanisten, vertaalden klassieke teksten en bestudeerden Hebreeuwse,
Latijnse en Griekse teksten. Desiderius Erasmus uit Rotterdam was er één van. Hij vindt humanisme
een speurtocht naar de zuivere kennis van het evangelie: daarom werkt hij aan Bijbelvertalingen, met
twee talen zodat de mensen het zelf kunnen
controleren.
Hij schrijft ook Lof der Zotheid, waarin hij ook
hogergeplaatsten bekritiseert, en hij schrijft een
vernietigend boek over paus Paulus II. Hij is één van de
eersten die kan leven van zijn schrijfwerk. Hij wil
echter een scheuring in de Rooms-katholieke kerk
voorkomen. Als laatste heeft hij een discussie met
Luther over de vrije wil: Erasmus vindt dat de mens
over een eigen wil beschikt, Luther vindt dat de
menselijke wil een slaaf is van de zonde. In die tijd
vindt de uitvinding van de boekdrukkunst (+- 1555)
Uitgeverij Plantyn in Antwerpen, nu een museum
plaats en is het ontstaan van drukkerijen van belang, zoals
Plantijn in Antwerpen.
De meningen over de relatie tussen de zon en de aarde komen onder druk te staan: de kerk vindt dat
de aarde het middelpunt is van het heelal en dat de zon om de aarde draait (geocentrisch
wereldbeeld).
- Copernicus: de aarde draait om de zon (het heliocentrische wereldbeeld)
- Galileo Galilei: wat Copernicus zegt, klopt-> levenslang huisarrest.
,Er komt eind 1400 kritiek op de Rooms-Katholieke kerk: de leefgewoontes van de functionarissen zijn
niet oké, materiële zaken zorgen ervoor dat geestelijke zaken verwaarloosd worden. De kerkgangers
die de Bijbel zelf lezen, hebben geen behoefte meer aan het kerkelijk collectivisme. Dit vraagt om
hervormingen, of desnoods afsplitsingen.
Op 31 oktober 1517 bevestigt Maarten Luther zijn 95 stellingen op de deur van de kerk. Hij verzet
zich o.a. tegen de aflatenverkoop. Of je naar de hemel gaat, hangt ervan af of je niet zondigt, en
hard werkt. In 1520 doet de paus Luther in de ban, maar hij wordt beschermd door invloedrijke
beschermheren als de keurvorst van Saksen. Vooral in Duitsland krijgt hij aanhang. Op de Rijksdag
van 1529 vaardigt Karel V een verbod uit op de verspreiding van Luthers ideeën, een aantal
protesteert hiertegen: prostestanten! Steeds meer ketters in de Nederlanden belanden op de
brandstapel, vooral na uitvaardiging van het bloedplakkaat in 1550: als je openlijk protestantisme
aanhing, kon je de brandstapel verwachten.
Rond 1560 verbreiden de ideeën van Johannes Calvijn zich door Europa. Ook hij verzet zich tegen de
aflaten. Of je naar de hemel gaat, is voorbestemd bij de geboorte. Gehoorzaamheid aan God is
megabelangrijk, en die gaat boven die van de vorst (!). Als de vorst het ware geloof niet nastreeft,
mag het volk zich verzetten. De eerste calvinistische gebieden in Nederland zijn in de Zuidelijke
Nederlanden en in Zeeland/Brabant. Er vinden hagenpreken plaats.
- In Vlaanderen breekt in 1566 de Beeldenstorm uit, die zich uitspreidt naar de Noordelijke
Nederlanden: zij verachtten heiligenverering.
- De hertog van Alva komt in 1567 naar de Nederlanden om hier eens huis te houden.
- Op de synode van Emden in 1571 wordt de hiërarchie van de protestantse kerk vastgelegd:
kerkenraad (consistorie) met een predikant, ouderlingen, en een diaken → regionaal overleg
(classis) → generale synode.
- In Holland wordt in 1573 de calvinistische kerk de officiële kerk. Andere gewesten volgen.
Ook de Rooms-Katholieke kerk gaat tot actie over: de contrareformatie: uitroeien van ketters en
terugwinnen van gelovigen, onder leiding van de Inquisitie. Er komt een splitsing in de Lage Landen:
het Rooms-Katholieke zuiden, en het calvinistische noorden.
De scheiding van de Noordelijke Nederlanden en de Zuidelijke Nederlanden
Op 15-jarige leeftijd wordt Karel V Heer van de Nederlanden, en hij wordt in de loop van de jaren
steeds machtiger. Als Duits keizer krijgt hij de naam Karel V. Hij laat zich als laatste keizer kronen
door de paus en gaat als laatste keizer op kruistocht: hij volgt nog de Middeleeuwse traditie. Hij reist
van residentie naar residentie, maar is ook aanvoerder van veldslagen. In 1543 heeft hij heel de Lage
Landen in bezit. Hij laat de bestaande gewestelijke bestuursstructuur intact. De plaatsvervanger van
Karel V is een stadhouder. Stadhouders komen over het algemeen uit hoge adel, en worden
bijgestaan door een gewestelijk secretaris (raadpensionaris). Deze heeft de volgende taken:
De orde en rust bewaren Gratie verlenen Het gewestelijke leger
aanvoeren
De domeinen van de heer bewaren Stadsbestuurders
benoemen
Het gaat om oorlog en vrede Het gaat om troonsopvolging Het gaat om belasting (bede)
, Ieder gewest heeft een Statenvergadering, bestaande uit de standen en komt onregelmatig bijeen,
als:
Afgevaardigden van de gewestelijke staten komen bijeen voor de vergadering van de Staten-
Generaal. Hoofdzaken zijn belasting en oorlogsfinanciering. De landvoogd en de landsheer worden
bijgestaan door drie Raden:
- De Raad van State: advies over het totale beleid→ bestaat uit hoge edelen en juristen.
- De Geheime Raad: regelt wetgeving, is ook bijv. verantwoordelijk voor het opstellen van
plakkaten tegen de hervorming→ bestaat uit juristen.
- De Raad van Financiën: regelt de financiële zaken (o.a. beheer van domeinen van de vorst,
belastingbegrotingen- inning en besteding) → bestaat uit edelen en burgers.
In 1555 stopt Karel V ermee. Hij is ernstig bezorgd over de toenemende ketterij: de vrede van
Augsburg van 1555 zit 'm niet lekker: iedere Duitse vorst mag zijn religie aan zijn onderdanen
opleggen, ook bijv. het lutherse. Hij wijst Filips II aan als troonopvolger. Karel V overlijdt in 1558.
Oostenrijk en de Duitse keizerstitel gaan naar Karels broer Ferdinand.
Filips II zet de harde kettervervolging voort, en is voorstander van de centralisatie. Hij komt echter
nooit langs, waardoor zijn plaatsvervangers lang op antwoord moeten wachten als er moeilijke tijden
zijn. Een aantal hoge edelen uit de Raad van State overhandigt een smeekbede om minder harde
vervolgingen aan de landvoogdes, Margaretha van Parma in 1566. Zij staat het toe, het antwoord van
Filips II afwachtend. Zij noemt hen overigens 'gueux', bedelaars, waaruit later de erenaam geuzen
ontstaat. De onvrede groeit, en de Beeldenstorm breekt uit. Filips is er klaar mee: hij stuurt de hertog
van Alva. Hij richt de Raad van Beroerten op (Bloedraad), waarvan de eerste slachtoffers de graaf van
Egmond en Hoorne zijn. Zij worden onthoofd, vele anderen volgen. Een stroom vluchtelingen komt
op gang.
Willem van Oranje komt in opstand tegen het Spaanse bewind. De eerste oorlogsonderhandelingen
ontstaan in 1568: het begin van de Tachtigjarige oorlog! De broer van Willem, Lodewijk, versloeg het
Spaanse leger in Heiligerlee en belegerde Groningen. Hij wordt helaas verslagen. In 1572 veroveren
de watergeuzen Den Briel, andere Hollandse en Zeeuwse steden komen nu ook in opstand. Alleen
Amsterdam en Middelburg blijven trouw. Willem van Oranje wordt weer tot stadhouder genoemd,
verliezen en overwinningen van beide kanten. In 1578 wordt het katholieke bestuur van Amsterdam
op vreedzame wijze afgezet tijdens de Alteratie van Amsterdam.
- 1578: Hertog van Parma, zoon van, wordt de nieuwe landvoogd, zowel een goede vechter als
een goede diplomaat.
- 1578: Unie van Atrecht. De katholieke gewesten gaan samen verder als katholieke (en onder
Spaans bewind) gewesten.
- 1579: Unie van Utrecht. Opgericht door de Noordelijke Nederlanden- en Brabant en een
aantal Vlaamse steden. De gewesten blijven zelfstandig, maar treden gezamenlijk op bij
oorlogsvoering, verdediging, financiën en toelating van bondgenoten. Er zijn
vredesonderhandelingen, maar die mislukken.
- 1580: Willem van Oranje wordt vogelvrij verklaard.
- 1581: Plakkaat van Verlatinghe. Filips II wordt als vorst afgezet.
