Samenvatting boek: Steden vroeger en nu
Inhoudsopgave
1. Visies op de stad .................................................................................................................................. 4
1.3 De stad als ideaal ........................................................................................................................... 4
1.4 De stad als verlangen .................................................................................................................... 5
1.5 De creatieve stad ........................................................................................................................... 6
2. Steden in de Grieks-Romeinse wereld ................................................................................................ 6
2.2 De omvang en betekenis van steden ............................................................................................ 6
2.3 Stadsplanning ................................................................................................................................ 7
2.5 Het karakter van de antieke stad: parasiet of massagraf.............................................................. 8
3. De middeleeuwse stad ........................................................................................................................ 8
3.1 De ondergang van het Romeinse rijk ............................................................................................ 9
3.2 Overeenkomsten tussen de Romeinse en de middeleeuwse stad ............................................... 9
3.3 Het ontstaan van nieuwe steden ................................................................................................ 10
3.3.1 Aken ...................................................................................................................................... 11
3.3.2 Sankt Gallen .......................................................................................................................... 11
3.3.3 Groningen ............................................................................................................................. 12
3.4 Middeleeuwse technologie ......................................................................................................... 12
3.5 Europa en de wereld ................................................................................................................... 13
3.5.1 Venetië ................................................................................................................................. 13
3.6 Het karakter van de middeleeuwse stad ..................................................................................... 13
4. Italiaanse steden als de bakermat van de consumentencultuur ...................................................... 14
4.1 Gevolgen zwarte dood ................................................................................................................ 14
4.2 Italiaanse economie .................................................................................................................... 15
4.3 Sociale mobiliteit en consumptie ................................................................................................ 15
4.4 Nieuwe religieuze behoeften ...................................................................................................... 15
4.5 Feodale en stedelijke cultuur ...................................................................................................... 16
4.6 Leven op stand ............................................................................................................................ 17
4.7 Italië als de bakermat van de consumentencultuur .................................................................... 18
5. Noord-Nederlandse steden in de 16e en 17e eeuw ........................................................................... 18
5.1 De groei van steden in de 16e eeuw ............................................................................................ 18
5.2 Urbanisatie in de Noordelijke Nederlanden ................................................................................ 18
5.3 De Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden ............................................................................ 18
Samenvatting Steden vroeger en nu (Linda van Zanten)
P a g i n a 1 | 41
, 5.4 Nederlandse stedenbouw ........................................................................................................... 20
5.5 Stad en platteland ....................................................................................................................... 21
5.6 Kenmerken van de stedelijke economie ..................................................................................... 21
5.7 Waar deden ze het van? Het inkomen van stedelingen. ............................................................ 21
5.8 Hoe zorgde de stad voor haar inwoners? ................................................................................... 22
5.9 Amsterdam .................................................................................................................................. 22
6. Residenties: centra van macht, kunst en wetenschap ...................................................................... 22
6.1 Paleis en stad: Versailles en Dresden .......................................................................................... 23
6.2 Versailles...................................................................................................................................... 24
6.2.1 Versailles als vertoon en toonzaal ........................................................................................ 24
6.2.2 L’état cést moi ...................................................................................................................... 25
6.2.3 Het leven aan het hof ........................................................................................................... 25
6.3 Dresden ....................................................................................................................................... 26
6.3.1 De Augustusbrücke over de Elbe.......................................................................................... 27
6.3.2 De verzamelingen ................................................................................................................. 27
6.3.3 De Zwinger............................................................................................................................ 27
6.4 Dresden als creatieve stad .......................................................................................................... 27
7. Steden in het industriële tijdperk ...................................................................................................... 28
7.1 De industriestad .......................................................................................................................... 29
7.1.1 Essen ..................................................................................................................................... 29
7.2 De handelsstad ............................................................................................................................ 29
7.2.1 Liverpool ............................................................................................................................... 30
7.3 De hoofdstad ............................................................................................................................... 30
7.3.1 Parijs ..................................................................................................................................... 31
7.3.2 Eerdere ingrepen in het stedelijk weefsel ............................................................................ 31
7.3.3 Parijs onder Napoleon III en Haussmann ............................................................................. 31
7.3.4 Haussmanns Parijs ................................................................................................................ 31
7.3.5 De financiering van Haussmanns Parijs ................................................................................ 32
7.3.6 Een miljoenenproject ........................................................................................................... 32
7.3.7 De anonimiteit van de openbare ruimte .............................................................................. 32
7.4 Sterven in de grote stad .............................................................................................................. 33
8. Stedenbouw als panacee (geneesmiddel tegen alle kwalen). Nieuwe stedenbouwkundige
concepten voor de 20e eeuw................................................................................................................. 33
8.1 De tuinstad .................................................................................................................................. 34
8.2 Toepassingen van het tuinstadconcept....................................................................................... 35
Samenvatting Steden vroeger en nu (Linda van Zanten)
P a g i n a 2 | 41
, 8.3 Functionalisme ............................................................................................................................ 35
8.4 De stad van de toekomst volgens de CIAM ................................................................................. 36
8.5 De stralende stad van Le Corbusier ............................................................................................. 37
9. De stad van de toekomst is creatief .................................................................................................. 38
9.1 Het failliet van het functionalisme .............................................................................................. 38
9.2 Creatieve industrie ...................................................................................................................... 38
9.3 De creatieve klasse en de stad .................................................................................................... 38
9.4 Gentrification............................................................................................................................... 39
9.5 De creatieve stad ......................................................................................................................... 39
9.6 City marketing en city branding .................................................................................................. 40
9.7 Stedelijk toerisme: soms een zegen, soms een vloek ................................................................. 40
9.8 De toeristenstad versus de creatieve stad .................................................................................. 40
9.9 Warenhuizen, winkels en winkelstraten ..................................................................................... 41
Samenvatting Steden vroeger en nu (Linda van Zanten)
P a g i n a 3 | 41
,1. Visies op de stad
1.3 De stad als ideaal
In het oude testament is de stad vaak een uitdrukking van de zondigheid van de mens (verhaal van
Sodom en Gomorra). Steden horen in talrijke verhalen tot de twistpunten van de stammen, want wie
de steden heeft, heeft ook het land.
Jeruzalem bekleedt in de bijbel een bijzondere plaats. Daar stond de tempel en dat was de stad die
god had uitverkoren, hij was daar zelf aanwezig. Jeruzalem is in psalmen een soort van levend
wezen/ personificatie van god. Het is het symbool van het goddelijke en het schone.
In het nieuwe testament is Jeruzalem de stad die christus afwijst. Het is de stad waar hij gekruisigd
wordt en ook weer opstaat. De apostelen identificeerden zich niet met het bestaande Jeruzalem,
maar met een hemels Jeruzalem.
Voor de evangelist Johannes staat de grote stad Babylon voor al wat slecht is, het wordt omschreven
als een verleidelijke schatkamer vol heerlijkheden die door god ten gronde wordt gericht.
Het is de essentie van de grote stad: alles is te koop, ook de mensen. Of volgens Johannes: de stad is
een plaats vol activiteit en leven, met zeelui, kooplieden en kunstenaars, met gezelligheid en
activiteiten die dag en nacht doorgaan. Hij wijst deze stad af, hij wil het hemelse Jeruzalem, dat is
niet de stad van de mensen maar de stad van god. In het Jeruzalem van Johannes is er, anders dan in
Babylon, geen licht, alleen het licht dat van god uitgaat. Er is geen verschil tussen dag en nacht. De
enige activiteit is het vereren van god.
Zo zien we twee soorten steden: de stad van de mensen, met een dag- en nachtritme, vol
kostbaarheden die door de mens worden gemaakt en verhandeld. De andere is een tijdloze stad die
bestaat uit natuurlijk schatten waaraan geen mensenhand te pas is gekomen en waar dag en nacht
zijn opgeheven.
Deze felle tegenstellingen tussen twee soorten steden, de slechte mensenstad en de goede
goddelijke stad, is ook het uitgangspunt van het werk van Augustinus. Hij schreef tussen 410 en 426
De Civitate Dei (over de stad/staat gods). Volgens hem kon zelfs Rome (de machtigste staat op aarde)
niet overleven zonder Christelijke gerechtigheid.
In de renaissance zocht men naar de ideale verhoudingen van het menselijk lichaam, van gebouwen
en steden. Een belangrijke inspiratiebron vormden de geschriften van de Romeinse architect
Vitruvius, die voorkeur gaf aan een stervormige stadsplattegrond, hoewel de Romeinse steden uit
militaire overwegingen meestal een rechthoekige plattegrond hadden. De bebouwing vormde een
harmonisch geheel, maar toch is er geen gebouw hetzelfde.
In de Europese cultuurgeschiedenis wemelt het van de stadsprojecten die op utopische wijze de
oplossing willen zijn voor de problemen waar bestaande steden mee worstelen:
Thomas More – Utopia, 1516 en Tommaso Campanella – Zonnestad, 1602/1623:
beschrijvingen van ideale samenlevingen in de Renaissance. De harmonische structuur van
hun samenlevingen werd weerspiegeld door een even harmonische, geometrische
plattegrond.
Charles Fourier, 1772-1837: deze utopische denker plaatste de ideale stad niet langer in de
bewoonde samenleving, maar ver daarbuiten.
Samenvatting Steden vroeger en nu (Linda van Zanten)
P a g i n a 4 | 41
, King Camp Gillette – Metropolis, 1897: Metropolis zou een stad moeten worden voor 60
miljoen inwoners, die in 24.000 woontorens zouden moeten leven.
Le Corbusier – Plan Voisin, 1925: hij wilde het centrum van Parijs neerhalen om er een reeks
van grote torenflats neer te zetten. Zijn plannen zijn een blauwdruk voor een andere, beter
samenleving.
Constant – New Babylon, 1956: hij ontwierp een groot aantal tekeningen en maquettes van
een netwerkstad die zich eindeloos vertakt in de ruimte; een groot labyrint waarbinnen de
bewoners zich als nomaden verplaatsen, er wordt niet gewerkt en de productie gaat vanzelf.
De mensen kunnen zich volop ontplooien als spelend mens (homo ludens).
Tabula rasa, oftewel totale kaalslag van de oude stad om een nieuwe stad te bouwen is alleen bij
hoge uitzondering mogelijk. Dit was het geval in Rotterdam. Al voor het bombardement worstelde
men met een verstopte en versleten binnenstad. Om de geschiedenis onomkeerbaar te maken, heeft
men nog voor de capitulatie alle onroerend goed en grond in de binnenstad gesloopt
(straatpatronen, fundamenten, rioleringen en leidingen).
Apocalyps is het Griekse woord voor openbaring. De openbaring van Johannes, het laatste deel van
het nieuwe testament, beschrijft het einde der tijden en die visioenen zijn sindsdien apocalyptisch
gaan heten. De taferelen met de Twin Towers waren ook apocalyptisch. Het was niet alleen een
aanslag op twee hoge gebouwen, maar ook op dat waar ze voor stonden; voor Al Qaeda stonden ze
voor het goddeloze westen. Op deze manier zijn er vaker gebouwen getroffen in oorlogen. De
wederopbouw ervan staat symbool voor herstel van samenwerking of voor een nieuw tijdperk van
culturele en economische bloei.
Zo zijn steden veel meer dan puur een plaats waar mensen samenleven. Hun verschijning is het
symbool van de overtuigingen en de idealen van hun inwoners, en wie de stad vernietigt, komt aan
die idealen zelf.
1.4 De stad als verlangen
In de klassieke psychoanalyse van Sigmund Freud, is het uitgangspunt dat de behoeften van de mens
uiteindelijk nooit bevredigd kunnen worden. Het is leven is een verlangen naar het einde van alle
verlangen: de dood. Freud kwam met de term fetisj voor die voorwerpen of zaken waarop ons
verlangen dwangmatig wordt geprojecteerd.
In onze omgang met de stad kunnen we ook fetisj achtige componenten ontdekken. We verwachten
dat de stad onze behoeften bevredigd, maar we worden keer op keer teleurgesteld. We denken dat
mensen vroeger of elders in hun steden of nederzettingen wel gelukkig waren, dat wonen en werken
daar harmonieus in elkaar overgingen, contacten tussen mensen vanzelf ontstonden en
eenzaamheid en vervreemding niet bestonden.
Vanaf de jaren 60 bouwden talloze Nederlandse architecten – in het spoor van Aldo van Eyck – in
Nederland knusse behuizingen als alternatief voor de moderne, zakelijke stad. Kleinschaligheid, grote
bebouwingsdichtheid en funtiemenging werden later ook wel de nieuwe truttigheid genoemd.
De Amerikaanse architectuurhistorica Boyer schrijft over het verlies van public space. Schijn
openbaarheid is daarvoor terug gekomen, gefinancierd door bedrijven en projectmakelaars.
Openbare ruimte is de ruimte van een mall, de winkelstraat of de opgeknapte kade met trendy cafés.
Het zijn reservaten van kunstmatige stedelijkheid in een verder onherbergzame stad, schateilanden
van consumentenparadijzen, waar de geschiedenis kunstmatig wordt opgewekt om kopers en
klanten te winnen.
Samenvatting Steden vroeger en nu (Linda van Zanten)
P a g i n a 5 | 41
