Cultuur van het moderne – H8
Kunstgeschiedenis – Cultuur van het moderne, 8.1
Begin 20ste eeuw verkennen jonge kunstenaars hun wegen. Zij verleggen hun aandacht van
het weergeven van de zichtbare werkelijkheid naar de expressie van het innerlijk. Een mens
kan zich niet alleen laten leiden door zijn verstand, maar onbewust wordt hij ook aangestuurd
door zijn driften.
Het korte opera – Erwartung - over een nachtmerrie geschreven door Arnold Schönberg is
een verwarrende voorstelling. De muziek is verwarrend, de compositie heeft geen gangbare
opbouw, de melodie is moeilijk te herkennen en er zijn veel tempowisselingen →
expressieve kracht. Het liberetto is geschreven door Marie Pappenheim. Het verhaal is
gebaseerd op de hysterieaanvallen van haar oudtante, die werd behandeld door Sigmund
Freud. Die een boek heeft geschreven Traumdeutung. Hij vindt dat bij een behandeling het
belangrijkste is om in beeld te krijgen wat de patiënt zich niet herinnert, wat verdrongen is.
Het stuk is vaak opgevoerd in verschillende ensceneringen (verschillend decor, ontwerp,
etc.).
Expressionisme: Ernst Ludwig Kirchner richt Die Brücke op. Deze expressionistische
kunstenaarsgroep neemt afscheid van geldende regels in de kunst en wil een brug naar de
moderne tijd. De nadruk ligt op het rechtstreeks tot uitdrukking brengen van het innerlijke.
Het heeft ritmische lijnen in hoekige vormen en soms een chaotische stijl.
Stampende voeten: Vaslav Nijinski maakt voor een dansvoorstelling een abstracte
choreografie met veel dansexpressie. Ze beelden nauwelijks een verhaal uit. De dans zie je
geen ronde vormen en sierlijke bewegingen of danseressen die gewichtloos over de
dansvloer zweven. Igor Stravinsky componeert voor dit ballet abstracte muziek. Hij legt de
nadruk op complexe, onregelmatige ritmes.
Heksendans: de dans van Mary Wigman laat de duistere kant zien. Het geeft haar de ruimte
om gevoelens van verdriet en woede tot uitdrukking te brengen. Deze vorm van dans, de
Ausdruckstanz, is erg invloedrijk in Europa.
Schots en scheef: Das Cabinett des Dr. Caligari van Robert Wiene is een schoolvoorbeeld
van de korte bloeiperiode van de expressionistische film. Het is ook wel de eerste horrorfilm.
Er zijn veel flashbacks en al het (geschilderde) decor staat schots en scheef. Er is geen
poging gedaan om het realistisch eruit te laten zien.
Maskers: het ‘primitieve’ spreekt veel expressionistische kunstenaars aan. Ze bewonderen
de ongekunstelde vormen van veel maskers, schilden en beelden die lijken te verwijzen naar
onzichtbare oerkrachten. De ateliers van Kirchner en Pablo Picasso staan vol Afrikaanse
maskers en beelden. Les demoiselles is een van Picasso’s beroemdste werken en wordt
beschouwd als voorloper van het kubisme (losse, hoekige fragmenten met meerdere
perspectieven uitgebeeld).
Schepping: tijdens WOI worden elementen uit de Afro-Amerikaanse cultuur populairder. La
création du monde is een voorstelling van Les Ballets Suédois (Zweedse dansers, gevestigd
in Parijs). Danser-choreograaf Jean Börlin gebruikt een soort oerdans. De kubistische
schilder en beeldhouwer Fernand Léger maakt de decors en kostuums, sierlijke
dansbewegingen zijn hiermee onmogelijk. De muziek is van Darius Milhaud, hij gebruikt de
jazz in de voorstelling.
Revue Nègre: Rolf de Maré haalt de zwarte vaudevilleshow uit NY naar Parijs. Ster van het
gezelschap is danseres Joséphine Baker, zij drukt de oerdriften en seksuele instincten uit,
precies zoals het blanke publiek in die tijd verwacht van een ‘primitieve’ Afrikaanse vrouw. Ze
danst in een bananenrokje.
New Orleans-Jazz: in Storyville is het een smeltkroes van culturen. Dit zorgt voor
uitwisseling van muziekstijlen. Ze mixen alle invloeden tot een nieuw soort dansmuziek: de
New Orleans-Jazz. Gekenmerkt door collectieve improvisatie, met de belangrijkste
instrumenten: cornet / trompet, trombone, klarinet, saxofoon, banjo, tuba en drums. Het
nummer Levery Stable Blues wordt gespeeld door 5 blanken, ‘The Creators of Jazz’.
, Cultuur van het moderne – H8
Chigago: Storyville wordt gesloopt, trekken veel muzikanten – waaronder Louis Armstrong –
naar Chigago. Hierdoor ontstaat eind jaren ‘20 een eigen Chigago-stijl. De banjo en tuba
worden vervangen door gitaar en contrabas en er komt meer ruimte voor individuele solo’s.
Swing: in de jaren ‘30 worden jazzbands groter. Ze bestaan vaak uit 20 muzikanten,
onderverdeeld in secties: trompetten, trombones, saxofoons en een ritmesectie. De achtste
noten worden afgewisseld lang-kort-lang-kort gespeeld. Componist, pianist en orkestleider
Duke Ellington is een meester in het arrangeren voor orkest. Zijn muziek krijgt een
vernieuwende klankkleur. Toch kunnen zwarte en blanke muzikanten in veel clubs nog niet
samen in één band spelen. De Joodse klarinettist en orkestleider Benny Goodman is een
van de eersten die hier tegenin gaat en Afro-Amerikaanse musici in zijn orkest opneemt.
Surrealistisch manifest: het uitleggen van dromen is één van de technieken van de
psychoanalyse van Sigmund Freud. André Breton leert de psychoanalyse kennen tijdens en
na WOI. De analyse van dromen boeit hem. Hierin heerst een andere werkelijkheid, waar de
wetten van de logica en het gezond verstand niet meer gelden, de ‘surrealiteit’. Hij roept
kunstenaars op om te zoeken naar een manier om de werkelijke drijfveren van ons denken
en handelen te laten zien.
Cadavre exquis: volgens Breton leggen logica en verstand ons beperkingen op. Een
spelvorm waarbij toeval de plaats inneemt van verstandelijk redeneren is de cadavre exquis.
Hierbij worden woorden tot zinnen gecombineerd op grond van toeval. Ook in het werk van
Marcel Duchamp spelen toeval en vrije associaties een rol. Hij exposeert in NY ‘Fontein’, een
omgekeerd urinoir als kunstwerk. Het idee is belangrijker dan de uitvoering. Ook bij René
Magritte spelen associaties een rol.
De neus als schoorsteenmantel: de bekendste surrealist is Salvador Dalí, in een kleine
collage geeft hij zijn erotische droom alle ruimte. In het opera ‘De neus’ van Dmitri
Sjostakovitsj neemt de neus van majoor Kovaljov de benen. Veel kijkers herkennen zich in
enkele droombeelden die Freud beschrijft. Sjostakovitsj vertaalt het surrealistische verhaal in
een montageachtige opera, waarin korte scènes elkaar afwisselen en de muziek voortdurend
van karakter verandert.
Kunstgeschiedenis – Cultuur van het moderne, 8.2
In het futurisme is het oorlogsenthousiasme dat voorafgaand aan WOI te zien. Een andere
stroming – Dada – laat de ontgoocheling achteraf zien. Veel kunstenaars slaan op de vlucht
voor dictatuur en oorlogsgeweld.
De Italiaanse dichter Filippo Tomasso Marinetti deelt het enthousiasme over de oorlog. Hij
roept kunstenaars op via zijn Futuristisch manifest om deze oorlog in al haar glorie te
verbeelden. Gino Severini neemt deze oproep serieus. Hij maakt een ode aan de moderne
techniek die in de oorlog een onderdeel is van de mobilisatie. Kenmerken futuristen: ze
aanbidden machines en moderne technologie. Bij de Duitse expressionistische schilder Otto
Dix zie je hoe oorlog ingrijpt op het persoonlijke leven. Ook nu nog zoeken kunstenaars een
vorm van het herdenken van de oorlogsslachtoffers. L’anneau de la mémoire – van Philippe
Prost – is een indrukwekkend monument voor de slachtoffers van WOI. Op de binnenkant
van een enorme ovalen ring staan de namen van de slachtoffers. Alle nationaliteiten staan
door elkaar op alfabet, daardoor beeldt dit monument eenheid en eeuwigheid uit.
Dada: een internationaal gezelschap start in het neutrale Zwitserland met de nieuwe
kunststroming: dada. Ze keren zich tegen alles wat gangbaar is. Ze wijzen schoonheid af en
maken de bestaande normen en waarden belachelijk. Ze streven naar betekenisloosheid en
geven toeval een grote rol.
Tegen de elite: de dadaïsten experimenteren met nieuwe technieken en vermengen met
veel humor poëzie, theater en beeldende kunst. Hun werk is doelbewuste antikunst, gemaakt
om te choqueren en de burgerlijke elite een spiegel voor te houden. Otto Dix sluit zich korte
tijd aan bij dada. Hij publiceert Der Krieg een map met 50 prenten die hij maakt op grond van
herinneringen en dagboeknotities.
