Samenvatting Max Havelaar
Hoofdstuk 1
‘Ik ben makelaar in koffie, en woon op de Lauriersgracht 37.’ Met deze zin begint een
zakenman zich aan de lezer voor te stellen. Hij noemt zich een man van ‘waarheid en
verstand’, zijn voornaam is Batavus, zijn firma heet Last & Co en zijn zaken gaan prima.
Dat hij nu een boek schrijft, is uitzonderlijk: van romans, poëzie en toneel moet hij anders
niets gebben, omdat die volgens hem berusten op leugen. Liefde voor de waarheid en voor
zijn koffiezaken staat bij hem centraal, naast het geloof natuurlijk.
Hoofdstuk 2
Een tijdje geleden heeft hij een oude klasgenoot teruggezien, die er sjofel bijliep: ondanks de
kou droeg de man een sjaal in plaats van een winterjas. De koffiemakelaar blijkt Batavus
Droogstoppel te heten.
Hoofdstuk 3
De volgende dag kreeg hij van dezelfde, van wie hij de naam uit kiesheid verzwijgt om hem
verder honend Sjaalman te noemen, een brief en een groot pak, een bundel papieren die
hem een indruk moest geven van wat Sjaalman geschreven heeft. Sjaalman is arm en wil
dat Droogstoppel voor hem borg staat bij een uitgever. Op een gezellig avondje had
Droogstoppels zoon Frits veel succes met een gedicht uit Sjaalmans pak.
Hoofdstuk 4
Tot Droogstoppels opwinding bleken er in het pak van Sjaalman ook stukken te zitten over
koffie. Hij heeft allerlei uitstekende verhandelingen en opstellen gevonden en geeft zelfs een
lijst van 147 zeer verschillende onderwerpen waarover Sjaalman geschreven heeft. Maar in
het pak zat nog veel meer, ambtelijke brieven bijvoorbeeld. Droogstoppel begrijpt uit wat hij
leest dat er groot gevaar dreigt voor de koffiemarkt, en zelfs voor de hele Nederlandse
samenleving. Hij kan dat gevaar alleen bezweren door met Sjaalmans materiaal een boek te
schrijven. Maar omdat schrijven zijn vak niet is, laat hij het eigenlijke werk voor het grootste
deel over aan Ernest Stern, een Duitse jongen, sinds kort stagiair op zijn kantoor.
Droogstoppel moet beloven dat hij in wat Stern schrijft niets zal veranderen.
Hoofdstuk 5
Minstens duizend mensen stonden aan de grens van de afdeling Lebak te wachten op de
aankomst van een nieuwe assistent-resident. Eén ervan was de al bejaarde regent van
Lebak, Radhen Adhipatti Karta Nata Negara. De assistent-resident is de hoogste
Nederlandse ambtenaar in de afdeling. Drie tot vijf afdelingen vormen een residentie, met
aan het hoofd een resident, die dan ook de directe chef is van de assistent-residenten.
Boven hem staat de gouverneur-generaal, die Indië regeert in naam van de koning van
Nederland. De regent is het inlandse hoofd dat met de assistent-resident samenwerkt en,
zowel door zijn gezag bij de bevolking als door zijn kennis, voor hem onmisbaar is. Beiden
zijn ambtenaar, maar de Europeaan, die uiteindelijk voor de gang van zaken de
verantwoordelijkheid heeft, is het in alle opzichten; de regent, zijn ondergeschikte, moet zich
aan de bevolking presenteren als een vorst.
1
, Daarvoor is veel geld nodig. De bewoners zijn verplicht aan de regering bepaalde
producten te leveren waaraan in Europa veel verdiend kan worden. De regenten steunen
deze opzet en krijgen een aandeel in de opbrengst. De vergoeding aan de bevolking is
minimaal, met hongersnood als gevolg.
Ook kan het hoofd volgens oude gewoonte willekeurig beschikken over de onderdaan en
zijn eigendom. Deze gewoonte is onwettig, maar leeft bij de bevolking. De Europese
ambtenaar moet onderscheiden maken tussen kleine vrijgevigheid die als sympathiek
gebruik toegelaten of zelfs aangemoedigd worden, en al te winstgevende regelingen die als
misbruik afkeuring verdienen. De regering vraagt van de assistent-resident de bevolking
goed te beschermen, maar onderzoek naar misdaden van een regent is moeilijk, want
niemand durft tegen hem te getuigen. Daarbij komt dat de regering niet houdt van
ambtenaren die de kostbare samenwerking tussen het Nederlandse en het inlandse bestuur
op het spel zetten door onberaden beschuldigingen.
Hoofdstuk 6
Onder de velen die op de nieuwe chef wachtten, was de controleur Verbrugge. Met de
militaire commandant, Duclari, bepraatte hij het vroeger nogal opmerkelijke gedrag van
Havelaar, hun nieuwe assistent-resident. Maar die had in elk geval een goed hart, en zou
dat goed kunnen gebruiken in Lebak, omdat de bevolking het er moeilijk had.
De reiswagen arriveerde. De resident stapte uit, een man van uiterste omzichtigheid die
tussen zijn woorden lange pauzes liet vallen. Dan mevrouw Havelaar, niet schoon van
uiterlijk maar met een gezicht dat de schoonheid van haar ziel liet zien. Haar zoontje,
een jongetje van een jaar of drie, werd haar aangegeven door haar man, 35 jaar oud, die bij
de deur bleef staan om de meegereisde baboe te helpen.
Havelaar was een ‘vat vol tegenstrydigheids’, een man die niet in een paar woorden te
schetsen is. Hij kon scherp zijn, maar ook zacht; doorzag de moeilijkste vraagstukken,
zonder altijd een oplossing te zien voor de eenvoudigste; verwaarloosde zijn meest
nabijliggende plicht ter bestrijding van groter onrecht; droomde zich, echte dichter als hij was,
een wereld aan hem onderworpen, maar kon zich ook richten op alledaagse, concrete
zaken. In zijn woorden sprak diep gevoel, maar ook humor. Hij had veel ondervonden, maar
was toch jeugdig gebleven.
Hoofdstuk 7
Havelaar liet Verbrugge meteen merken hoe goed hij al op de hoogte was van de situatie
in Lebak. De armoede deed hem in zekere zin plezier, want hij bestreed graag armoede.
Nog dezelfde dag werd hij in Rangkas-Betoeng, de hoofdplaats, in zijn ambt bevestigd; hij
zwoer daarbij, de bevolking te zullen beschermen tegen onderdrukking. Vanwege
schulden moest hij zuinig leven, en vechten tegen zijn neiging altijd alles weg te geven.
Hoofdstuk 8
De volgende dag sprak Havelaar de hoofden van Lebak toe. In gloedvolle taal maakte hij
ook hun duidelijk dat de slechte hoofdstuk toestand van hun afdeling hem bekend was en
dat hij in vriendschap wilde samenwerken om verbetering te brengen.
2
