Wetenschapsfilosofie
Een Cursus van de premaster Onderwijswetenschappen aan de Open Universiteit
Studiejaar: 2022/2023
Cursuscode: OB0002212233
Cursus gevolgd: Kwartiel 2 (november – december 2022)
Tentamen: 21.12.2022
Boek: EXPLORING HUMANS, H. Dooremalen, H. de Regt, M. Schouten (2018)
Deze samenvatting is geschreven in het Nederlands inclusief Engelse termen. Het is gebaseerd op de
hoofdstukken en tentamenstof die worden weergegeven in yOUlearn. Hieronder zie je welke
studietaken en hoofdstukken in de samenvatting terug komen.
Exclusief oefenopdrachten van yOUlearn.
ST.1 Deel 1 Kenleer
Hoofdstuk 1 Out of the Cave: Rationalism & Empiricism in Antiquity 2
Hoofdstuk 2 Beyond the Pilars of Hercules: A New (Philosophy of) Science 5
Hoofdstuk 3 Behind a Veil of Ideas: Early Modern Rationalism & Empiricism 8
Hoofdstuk 4 The Limits of Science: Hume & Kant on Human Knowledge 12
ST.2 Deel 2 Wetenschapsfilosofie
Hoofdstuk 5 Positivism & Hermeneutics: Understanding Humans 18
Hoofdstuk 6 Logical Positivism: The Formal, The Factual & The Fictional 22
Hoofdstuk 7 Critical Rationalism: Science on Piles above a Swamp 26
Hoofdstuk 8 Language Games and Paradigms: Thinking from Within 33
Hoofdstuk 9 Research Programmes and Methodological Anarchy: 39
Competition and Freedom in Gaining Knowledge
ST.3 Epiloog
Hoofdstuk 11 Pragmatism: Philosophy of Science American Style 43
Hoofdstuk 12 Naturalism: Philosophy on the Edge of Science 48
,Hoofdstuk 1 Out of the Cave: Rationalism and Empiricism in Antiquity
1.1 Introdcutie
Well, it is just this that I am in doubt about and cannot fully grasp by my own efforts – what knowledge
really is. Ca we tell that? What do you say? Who of us will speak first? – Socrates in Plato’s Theatetus.
Rationalisme – Plato (427 – 347 BC) Empirisme – Aristoteles (384 – 322 BC)
Het rationalisme stelt dat ware kennis over de
werkelijkheid voortkomt uit het juiste gebruik
van ons redeneervermogen. Rationalisten Het empirisme beweert dat niet de rede, maar
stellen dat ons denkvermogen ideeën en de zintuiglijke ervaring de uiteindelijke bron van
concepten voortbrengt waartoe we niet kunnen kennis is.
komen door alleen onze zintuiglijke vermogens
te gebruiken.
1.2 Plato’s Rationalisme
Socrates’ (470 – 399 BC) vragen: Wat is kennis?; Hoe kunnen we kennis verifiëren?; Wat is de ultieme
bron voor kennis?; Op welke manier vergaren we kennis?. Socrates methode was Q & A. Hij beweerde
dat het niet weten was de enige zekerheid. Hij onderzocht de essentie van schoonheid,
rechtvaardigheid, moed, liefde, waarheid en kennis. Omdat dit in strijd was met het de goden, kreeg
hij de doodstraf. Zijn werk ging verloren, maar Socrates’ student Plato schreef over bijna elk denkbaar
filosofisch onderwerp.
o Socrates: Wat is kennis? – Metaphysical issues = Epistemological issues.
Metafysica is de tak van de filosofie die de filosofische vraag bij uitstek stelt en probeert te
beantwoorden: Waarom is er iets in plaats van niets? Waaruit bestaat de wereld?
Being – Parmenides (510 – 440 BC) Becoming – Heraclites (600 – 540 BC)
De zintuigen misleiden mensen om te denken Verandering is het hart van ons bestaan.
dat dingen continu veranderen. Nothing is; Everything becomes.
Realiteit is ondeelbaar, onveranderlijk en Panta rei – Everything flows
onvergankelijk. “You cannot step twice into the same river”
Everything is; nothing becomes. Door de altijd veranderende wereld zijn de
The water that fees hot to me is lukewarm to meeste mensen niet in staat om kennis te
you vergaren.
Omdat onze zintuigen ons misleiden, moeten
we vertrouwen op het redeneren om de realiteit Cratylus veronderstelde dit in extremen: “You
te ontdekken. cannot even step in the same river once.”
Hun gedachten vormden de achtergrond waartegen de filosofie van Plato kan worden begrepen.
Plato onderschreef in feite de bewering van Heraclites en Cratylus dat de wereld van de zintuigen in
perceptuele flux is: alles stroomt zoals iemand met een neusverkoudheid. Bijvoorbeeld, iemand kan
beweren dat hij weet dat de tafel wit is omdat hij zag dat de tafel wit is. Plato betoogde dat als we
kennis dus gelijkstellen aan waarneming, de vermeende fluctuerende aard van de perceptuele wereld
desastreuze gevolgen heeft, omdat dit gemakkelijk scepsis ten aanzien van kennis zal kweken: echte
kennis wordt in dat geval ronduit onmogelijk gemaakt.
Kennis wordt dus gerelateerd aan de observerende en de eigen percepties en overtuigingen: “Man is
the measure of all things (homo mensura.” – Protagoras (490 – 420 BC). Protagoras beweerde dat
individuele dingen de waarheid vormen voor hem en dat dit verschilt met iemand anders. Voor Plato
2|Pagina
,was dit onacceptabel: Waarheid en kennis (epistèmè) gaat over de echte realiteit, niet over hoe de
dingen zijn voor jou. Op die manier krijg je verschillende percepties en waarheden.
Volgens Plato stellen mensen zichzelf tevreden met de eigen zintuigelijke observaties van de wereld.
Ze maken de fout in het onderscheiden tussen verschijningen en realiteit (Plato’s Cave verhaal).
Vandaar dat de werking van de zintuigen resulteren in louter overtuigingen (doxa) en niet in kennis
(epistèmè). Omdat de ‘World of Forms’ niet door de zintuigen kan worden waargenomen, kan dit wel
door onze capaciteit van redeneren → rationalist. Plato is een aanhanger van het nativisme: het idee
dat mensen beschikken over aangeboren ideeën. Leren doe je door te onthouden. Er bestaat dus geen
nieuwe kennis. Dit duidt op reïncarnatie: leren is herinneren wat we al wisten in en vorig bestaan. Als
we onze capaciteit voor redenatie op de juiste manier gebruiken, kunnen we herstellen van onze
toestand van vergetelheid en ons de vormen herinneren en dus kennen – learning-by-recollection
(anamnèsis).
1.3 Aristoteles empirisme
Empiristen beweren dat onze zintuigen ons onmiddellijk in contact brengen met de wereld. De
ervaringen die we opdoen wanneer we de wereld verkennen moeten daarom de basis van kennis
vormen. Aristoteles (History of Animals) zette zijn gedachten over de meest uiteenlopende
onderwerpen op papier, waaronder natuurkunde, metafysica, astronomie, biologie, zoölogie, logica,
politiek, ethiek, anatomie, economie en meteorologie. Aristoteles was het niet eens met Plato. Om
wetenschappelijke vooruitgang mogelijk te maken, moeten we de abstracte theorievorming achter
ons laten en ons richten op de empirische feiten van de natuur. Theorieën moeten overeenkomen
met de verschijningen in de natuur. De empirische data die hij verzamelde werd ook gebruikt om
breed gedeelde vooroordelen te corrigeren.
In tegenstelling tot Plato, die geloofde dat er 2 werelden zijn, is er voor Aristoteles slechts één wereld,
de wereld waarin we leven. Universums overstijgen deze wereld van zintuiglijke ervaring niet.
Essenties maken deel uit van de natuurlijke wereld en zijn dus toegankelijk, niet door zuiver
intellectuele gedachten, maar door empirisch onderzoek. Thomas Aquinas (1225 – 1274) ontleende
aan de werken van Aristoteles wat bekend werd als het Peripatisch Axioma: "Nothing is in the intellect
which was not found in the senses."
In tegenstelling tot het rationalisme (nativisme) beweren empiristen dat we geboren worden zonder
kennis; het brein van een pasgeboren baby kan je vergelijken met een vel papier waar nog niks op is
geschreven (Locke). Volgens Aristoteles is ons brein als een tabula rasa, een schone lij, voordat het
wordt gevuld met impressies uit de realiteit.
Aristoteles' opvattingen over de methoden van wetenschap worden in detail uiteengezet in zijn zes
logische verhandelingen die zijn samengebracht als het Organon (of Instrument). Wetenschap bestond
uit de ontdekking van de oorzaken van objecten: “We only have knowledge of a thing when we know
its cause.” → causal explantion: het geven van een causale verklaring houdt in dat vanuit theoretische
grondbeginselen naar specifieke gevallen wordt geredeneerd (A + B = C). Hier hebben we de
basisstructuur van het syllogisme waarin A en B de uitgangspunten zijn en C de conclusie.
De beginselen waarop wetenschappelijke kennis berust moeten oorzakelijk, onmiddellijk en waar zijn.
De universele beginselen waarop wetenschappelijke verklaringen berusten, kunnen zelf niet worden
bewezen door ze tot de conclusie van een ander syllogistisch argument te maken. Artistotles verwierp
Plato's argument dat deze principes bekend zijn omdat we ze ons kunnen herinneren door
anamenèsis (learning-by-recollection). Bij het betreden van de wereld is onze geest als een blanco lei
en dus zijn we voor kennis afhankelijk van zintuiglijke waarneming. Ook de wetenschap zou zich
moeten wenden tot de empirische verschijnselen voor begeleiding. Om de fundamentele verklarende
3|Pagina
, principes vast te stellen, moeten we dus de richting omkeren, niet van het algemene naar het
bijzondere, maar van het bijzondere naar het algemene. Dit noemt Aristoteles induction (from
concrete to abstract).
Hoe groot onze verzameling waarnemingen ook is, zij zal altijd tekortschieten om de waarheid en
zekerheid van het eerste beginsel te garanderen. Aangezien door induction verkregen generalisaties
geen noodzakelijke waarheden onthullen, kan de induction methode van gegevensverzameling slechts
worden opgevat als een eerste stap. Aristoteles betoogt daarom dat het de intuïtie moet zijn die de
eerste beginselen begrijpt. De waarheid van de universele causale principes wordt begrepen door een
speciaal en onfeilbaar intellectueel vermogen (nous). Deze intuïtieve induction door het verstand
(nous) garandeert de waarheid van de empirisch verworven correlaties.
Artistoteles classificeren als empericist is echter ook enigszins controversieel. Inductie zoals Aristoteles
die verstaat is niet uitsluitend observationeel. Dit hangt nauw samen met Aristoteles' leer van de vier
oorzaken:
1) Formal cause: een standbeeld heeft een vorm.
2) Material cause: het standbeeld is gemaakt van bepaald materiaal.
3) Efficient cause: het standbeeld is gemaakt door een beeldhouwer.
4) Final cause: het doel waarom het standbeeld is gemaakt.
De vier verschillende soorten oorzaken kunnen niet worden begrepen door alleen de zintuigen te
gebruiken. Na de Wetenschappelijke Revolutie is alleen de efficient cause geaccepteerd als een echte
en interessante wetenschappelijke oorzaak. Rationele activiteit is ook belangrijk in de wetenschap.
Zoals Aristoteles zelf zegt: "All scientific knowledge involves reason.” Laten we concluderen dat
Aristoteles empeiria als de primaire bron van kennis beschouwde, en dat hij daarom met recht gezien
kan worden als de grondlegger van het empirisme.
4|Pagina
