Diabetes mellitus type 2 bij
Hindoestanen
Informatorium voor voeding en diëtetiek
Samenvatting
» Uit onderzoek blijkt dat diabetes mellitus onder Hindoestanen zes tot tien keer
vaker voorkomt dan onder de gehele Nederlandse populatie. Mogelijke oorzaken
zijn erfelijke factoren, verkeerde voedingsgewoonten, gebrek aan
lichaamsbeweging en stress. Positief in de Hindoestaanse voedingsgewoonten is
dat de voeding relatief veel onverzadigd vet bevat. Knelpunten daarentegen zijn
een vaak onregelmatig voedingspatroon, warme maaltijden met veel rijst en de
grote sociale waarde die eten heeft in de Hindoestaanse cultuur. In dit hoofdstuk
worden knelpunten in de dieetadvisering besproken en handvatten aangereikt
om hierop in te spelen. Tevens worden hulpmiddelen besproken die in de
dieetadvisering gebruikt kunnen worden. Er is veel begrip en geduld nodig om
gedragsverandering bij Hindoestanen te bewerkstelligen en te handhaven. Kennis
over Hindoestaanse voedingsgewoonten en cultuur is daarbij noodzakelijk.
Dieetbehandeling
Voedingsgewoonten van Hindoestanen
Eten is voor Hindoestanen een belangrijk aspect van het dagelijks leven en van
sociale verbanden. Elke dag wordt er uitgebreid gekookt. Behalve voor het gezin
wordt er vaak extra gekookt voor eventuele bezoekers. Als er bezoek is, worden
er vaak allerlei gerechtjes geserveerd en afslaan is dan moeilijk. Ook bij feesten
is een uitgebreide maaltijd vaak onderdeel van de festiviteiten.
Hindoestanen kennen echter ook vastenperiodes. Sommige Hindoestanen vasten
standaard een dag in de week. Anderen alleen bij religieuze gebeurtenissen. Het
is door deze gewoonten moeilijk om het dieet vol te houden. Goede uitleg van
het belang van het dieet is belangrijk om de cliënt te blijven motiveren. Bij
sommige cliënten kan het correct volgen van een dieet, eventueel in combinatie
met gewichtsverlies, de noodzaak van medicatie voorkomen of de dosering
verminderen. Hindoestanen ervaren het dieet vaak als het moeilijkste onderdeel
van de behandeling.
Maaltijdpatroon
Hindoestanen kennen over het algemeen geen vaste eettijden, maar eten
wanneer ze trek hebben. Veel Hindoestanen eten daarom onregelmatig. In
Nederland hebben werkende Hindoestanen zich veelal aangepast aan het
Nederlandse patroon van twee broodmaaltijden en een warme maaltijd per dag.
Oudere Hindoestanen daarentegen gebruiken vaak twee warme maaltijden per
dag.
Ontbijt
Veel Hindoestanen slaan het ontbijt over. Als ze wel ontbijten, gebruiken ze
hoofdzakelijk witbrood, Surinaams puntbrood of Turks brood. Het brood wordt
besmeerd met roomboter of plantaardige margarine en/of belegd met kaas,
,pindakaas, sardines, ei, jam of soms vleeswaren. Ook vlees- en groenten restjes
van de vorige dag worden bij het ontbijt gegeten. Vooral in het weekend wordt
voor uitgebreider beleg gekozen. In plaats van brood wordt ook wel
(havermout)pap gegeten. Bij het ontbijt wordt vaak thee (met melk), koffie (met
melk en/of suiker) of chocolademelk gedronken.
Lunch
Bij de lunch wordt vaak brood gegeten met diverse belegsoorten, net als bij het
ontbijt. Soms wordt er warm gegeten, zoals rijst of roti, of worden er snacks bij de
lunch gebruikt.
Behalve warme dranken kunnen bij de lunch frisdranken, stroop (limonadesiroop)
en vruchtensappen gedronken worden.
Warme maaltijd
De warme maaltijd is het hoogtepunt van de dag. Sommige Hindoestanen eten
twee keer per dag warm. Bovendien wordt er altijd voldoende gekookt voor
eventuele, onverwachte bezoekers. Voor- en nagerechten zijn bij Hindoestanen
niet gebruikelijk.
De belangrijkste component van de warme maaltijd is rijst. Hiervan wordt een
relatief grote portie gegeten. Meestal wordt witte rijst gebruikt, maar soms ook
zilvervliesrijst. De rijst kan vervangen worden door roti, bami, macaroni of
spaghetti, aardappelen of cassave. Bij de rijst wordt een kleine hoeveelheid
groente gegeten. Er worden zowel Surinaamse (paksoi, amsoi, sopropo, bita wiri
enz.) als Nederlandse groenten gebruikt, vaak ook een combinatie van
verschillende soorten. Ook aardappel wordt als groente beschouwd. Groenten
worden meestal klaargemaakt met olie, gefruite ui en knoflook, bouillonblokjes
en kruiden. Vooral massala (Hindoestaanse kerrie) is favoriet. Soms wordt er aan
de groenten gedroogde vis (bakkeljauw), garnalen of ei toegevoegd.
Als vlees wordt vooral veel kip gegeten. Ook lamsvlees, schapenvlees en eend
worden gebruikt. Varkensvlees en rundvlees worden minder gegeten, afhankelijk
van de religie. Behalve vlees eten hindoestanen ook veel vis. Vegetariërs
gebruiken sojabrokjes, tahoe en tempe´. Bij Hindoestaanse maaltijden wordt
vaak dahl geserveerd, gemaakt van gele erwten (urdi) of andere peulvruchten.
Andere bijgerechten zijn gebakken banaan, chutneys en sambal.
Tussendoortjes
Het gebruik van tussendoortjes is bij Hindoestanen minder populair. Koekjes,
biscuitjes en snacks worden wel gegeten, maar vooral bij feesten en visites. Ook
in het weekend worden wel snacks klaargemaakt. Wat regelmatig voorkomt is dat
er als tussendoortje een restje van de warme maaltijd wordt genuttigd.
Dranken
Koffie en thee worden vaak met melk en/of suiker gedronken. Melkproducten
worden verder overigens weinig gebruikt. Sommige mensen drinken een glas
warme melk voor het slapen gaan. Frisdranken en vruchtensappen worden
regelmatig gebruikt. Ook limonadesiropen en Surinaamse frisdranken
(Fernandez) worden regelmatig gedronken. De consumptie van alcohol is
wisselend. Op feesten wordt vaak wel alcohol geschonken. Hoewel moslims geen
alcohol mogen gebruiken, is het niet uitgesloten dat dit gebeurt.
Dieetkenmerken
Een goede dieetinterventie kan een belangrijke rol spelen bij het streven naar:
– het optimaliseren van het lichaamsgewicht;
– het optimaliseren van de bloedglucosewaarden;
,– het verbeteren van de insulinesecretie en insulinegevoeligheid;– het
verbeteren van de bloeddruk en het lipidenprofiel; – een volwaardige en
leeftijdsadequaat voeding.
Energie
Het advies van een adequate energie-inname en bij overgewicht een
energiebeperking, wijkt niet af van het reguliere advies. In de praktijk blijken veel
Hindoestanen met diabetes mellitus ook overgewicht te hebben, zodat een
energiebeperking vaker wordt voorgeschreven. Een energiebeperking in de
voeding kan al gerealiseerd worden door de hoeveelheid (verzadigd) vet te
beperken en door de hoeveelheid rijst bij de warme maaltijd te verminderen.
Tevens stoppen veel Hindoestanen uit zichzelf met het gebruik van suiker en
zoetigheid. Vooral wanneer iemand gewend was suiker in koffie en thee te
gebruiken, betekent dit een flinke energiebeperking. Het gebruik van zoetjes is
een mogelijkheid omdat Hindoestanen wel van zoete thee en koffie houden.
Vetten
Verzadigd vet moet bij voorkeur beperkt worden tot maximaal 10 energieprocent
en transvet tot maximaal 1 energieprocent. Hoewel Hindoestanen waarschijnlijk
ook een hoger risico hebben op het ontwikkelen van hart- en vaatziekten, is het
nog niet bewezen dat een verdere beperking van verzadigd en transvet tot onder
de 10 energieprocent zinvol is. Hindoestanen gebruiken relatief veel onverzadigd
vet in de vorm van olie bij de bereiding van de warme maaltijd, in pindakaas en
in vis. Aan de andere kant gebruiken Hindoestanen meestal volle melkproducten
en soms ook veel kaas. Een overstap naar halfvolle en magere producten is dan
wenselijk. Om de hoeveelheid onverzadigde vetten te vergroten wordt de cliënt
geadviseerd een dieethalvarine of -margarine op brood te gaan gebruiken. Dit
kan in een aantal gevallen ook een vitamine D deficiëntie voorkomen, omdat veel
Hindoestanen niet gewend zijn iets op het brood te smeren. Verder wordt
geadviseerd om een a` twee keer per week vis te eten. Veel Hindoestanen zijn
gewend om regelmatig vis te eten. Het is goed om te vertellen dat ook vette
vissoorten, zoals makreel, sardines, zalm en haring, zijn toegestaan, afhankelijk
van eventuele gewenste gewichtsreductie.
Koolhydraten
Belangrijk is een doelmatige koolhydraatverdeling afhankelijk van de gebruikte
medicatie, koolhydraatinname, lichamelijke inspanning en stress. Vervanging van
koolhydraten door vet of andere nutriënten is niet aanbevolen. Om uit te leggen
wat regelmatig eten inhoudt, kan de diëtist uitgaan van drie maaltijden per dag.
Eventueel gebruik van tussendoortjes of aangeven dat er om de circa drie uur
wat genuttigd moet worden (afhankelijk van de instelling). Beginnen met
ontbijten is vaak de eerste stap naar een regelmatig voedingspatroon. Verder is
het belangrijk om duidelijk te maken hoe groot de portie rijst bij de warme
maaltijd mag zijn. Sommige Hindoestanen menen dat zilvervliesrijst en parboiled
rijst geen koolhydraten bevatten en dus onbeperkt gebruikt kunnen worden. Ook
bestaat de misvatting dat wanneer rijst na het koken gewassen wordt en
vervolgens gestoomd, de suikers uit de rijst verdwijnen.
Eiwit
Een normale hoeveelheid eiwit (10-20 en%) kan gebruikt worden tenzij er een
beperking nodig is. Dit kan het geval zijn bij microalbuminurie waarbij een
eiwitbeperking tot minder dan 0,8 g per kilogram ideaal gewicht geadviseerd
, wordt. Bij Hindoestanen is dan een uitgebreide voedingsanamnese en berekening
nodig om een aangepast advies te kunnen geven.
Voedingsvezel
De aanbeveling voor voedingsvezel is 3,4 g per megaJoule, wat neerkomt op 30
a` 40 gram per dag. Hindoestanen gebruiken overwegend witbrood, witte rijst en
weinig groente waardoor een adequate inname van voedingsvezel in gevaar
komt. Omdat voedingsvezel de opname van koolhydraten kan vertragen en
tevens drager is van micronutriënten, zal een vezelverrijking geadviseerd moeten
worden. Overstappen naar bruin brood geeft vaak de minste weerstand. De
hoeveelheid groente bij de warme maaltijd vergroten en zilvervliesrijst (andere
smaak) gebruik, zijn moeizamer. Verder kan er geadviseerd worden om gele dahl
te vervangen door dahl met vezel (gemaakt van andere peulvruchten).
Alcohol
Alcohol dient beperkt te worden tot een matig gebruik, maximaal een `a twee
alcoholische consumpties per dag en bij voorkeur geen dagelijkse consumptie.
Alcoholgebruik is sterk wisselend onder Hindoestanen. Veel Hindoestanen
gebruiken alcohol alleen op feesten, maar ook overmatig alcoholgebruik komt
voor. Het is belangrijk om uit te leggen dat alcohol de bloedsuikerspiegel verlaagt
en zeker in combinatie met medicijnen zeer matig gebruikt dient te worden, bij
voorkeur bij de maaltijd.
Zout
Geadviseerd wordt om zout met mate te gebruiken. Bij Hindoestanen behoeft dit
advies een praktische toelichting omdat veel Hindoestanen bij de warme maaltijd
rijkelijk gebruikmaken van zout, smaakmakers zoals bouillonblokjes, ketjap, trassi
(garnalenpasta) en gezouten vlees en vis. Afhankelijk van de verdere gezondheid
van de cliënt zal een daadwerkelijke zoutbeperking soms noodzakelijk zijn, zoals
bij een verhoogde bloeddruk, nierinsufficiëntie of microalbuminurie.
Antioxidanten
Het is belangrijk om in de dieetbegeleiding nadruk te leggen op dagelijks gebruik
van 200 gram groente en twee stuks fruit. Veel Hindoestanen eten weinig fruit
omdat het hier niet zo lekker is als in Suriname. Tevens leeft de angst dat fruit te
veel suiker zou bevatten en dus niet is toegestaan. Sommige Hindoestanen eten
daarom ten onrechte alleen (zure) appels.
Bijzondere gebeurtenissen
Vasten
Mensen met diabetes mellitus wordt afgeraden om langdurig niet te eten en te
drinken, omdat de bloedglucosewaarden hierdoor sterk beïnvloed worden en de
kans op een hypoglykemie groot is. In de islam is het voor zieken niet verplicht
om te vasten. Zij kunnen niet vasten compenseren door extra geld aan de armen
te geven. In de praktijk blijkt dat veel moslims toch met de vastenmaand mee
willen doen. Belangrijk is dan om in overleg met de huisarts of
diabetesverpleegkundige de medicatie eventueel aan te passen. Wat betreft de
voeding wordt de cliënt geadviseerd om veel zoete gerechten te vermijden en om
kleine maaltijden te spreiden over de tijd dat eten is toegestaan. ’s Winters is het
mogelijk om ’s avonds in ieder geval twee kleine maaltijden te gebruiken en ’s
morgens een ontbijt. Hindoes vasten vaak minder langdurig, maar voor hen geldt
hetzelfde advies.
