College 1: 17 november ’21 – wat is de empirische bestudering van het recht
Bij dit vak kijken we in plaats van het recht naar de maatschappij, vanuit de maatschappij naar het
recht. Rechtssociologie is de sociaalwetenschappelijke bestudering van de wisselwerking tussen
recht en maatschappij. Het gaat dus niet alleen over: wat is de invloed van het recht op de
maatschappij? Daar kan je van alles over zeggen en hoe komt het dat in sommige omstandigheden
het recht heel invloedrijk is op de maatschappij en in andere omstandigheden eigenlijk helemaal
niet. Omgekeerd gaan we natuurlijk ook kijken: wat is de invloed van de maatschappij op het recht?
Drie doelen van dit vak:
- Meer inzicht bijbrengen over de wisselwerking tussen recht & maatschappij
- Meer laten kennismaken met empirisch juridisch onderzoek
- Hier word je een betere jurist van!
De rode draad van dit vak is de rechtspraak, dit vanuit een empirisch-juridisch perspectief.
Voorbeeld: ECLI:NL:RBLIM:2014:10041
Gaat over een verkeersongeval in Noord-Limburg, opa en oma gaan een stukje fietsen met hun
kleindochter, fietsen op een gegeven moment op een fietspad parallel aan de provinciale weg en
komen op een gegeven moment bij een flauwe bocht. Op de snelweg komt een zwarte BMW, die
schiet over de weg heen, schiet door de heg heen en komt op het fietspad, komt in botsing: alle 3
zijn op slag dood. De bestuurder wordt veroordeeld door de rechter.
- Juridische vragen bij deze casus: voorwaardelijke opzet? Schuld in de zin van verwijtbaarheid?
Art. 5 (hinder) en art. 6 Wegenverkeerswet (ernstig letsel of overlijden).
- Vader gooit in deze uitspraak stoel naar de rechter. Op het moment dat de uitspraak bekend
wordt, zie je dat allerlei mensen in de maatschappij zich op bijv. sociale media met deze
uitspraak gaan bemoeien. De gemoederen lopen zo hoog op dat de rechter iets ongebruikelijks
doet: zij voelt zich genoodzaakt om op internet toch nog een toevoeging te plaatsen over hoe
zij tot het oordeel gekomen is. Dit functioneert als olie op het vuur: o.a. petitie, met
handtekeningen naar Den Haag.
Bij veel zaken zijn ongelofelijk veel vragen die worden opgeroepen die niet kunnen worden
beantwoord met de juridische manier van kijken, bijv.:
- Wat is de achtergrond van deze zaak?
- Wat weten we over de hoofdrolspelers?
- Wat gebeurt er in de rechtszaal?
- Hoe stelt de rechter zich op
- Hoe ervaren partijen het proces?
- Wat zijn de effecten van het vonnis
- Wat is de betekenis van deze zaak voor het vertrouwen in de rechtspraak?
Voor het beantwoorden van zulke vragen heb je andere informatie en ander materiaal nodig, een
ander perspectief op het recht en dat is dat empirisch-juridisch perspectief.
Jurist Rechtssocioloog
Doel Kennis geldende regels Beschrijven en verklaren van gedrag
Object Regels (wat is het recht?), law in Sociale structuur (wat komt ervan
the books terecht?), law in action
Vraagstelling Rechtsvragen (intern, kan je Vragen over recht (extern, kun je niet
beantwoorden binnen het recht beantwoorden met het recht, alleen van
zelf), meer deelnemer aan het buiten het recht), meer toeschouwer van
juridische debat het juridische debat
, Recht Officieel recht Levend recht (sociale normen, mores
etc.)
Methode Rechtsvinding, kijken in Empirische methoden, bijv. enquête,
verschillende rechtsbronnen observeren etc.
Oriëntatie Praktisch, kijken naar concrete Wetenschappelijk, algemene patronen
geval
Uitkomst Normatieve uitspraken, Empirische uitspraken, hoe ziet de
waardering. Op basis van de werkelijkheid eruit, niet hoe het eruit
toepasselijke wetgeving is iets moet zien, constatering
billijk, strafbaar, onrechtmatig)
We zijn benieuwd naar de rechtszaak in zijn sociale context, we kijken dus ook naar wat er aan
zo’n rechtszaak voorafgaat en achteraf.
- Voortraject (week 3)
- Rechtszaak (week 4)
- Na-traject (week 5 en 6)
College 2: 24 november ’21 – de rechtssociologische werkkamer
Dit college wordt gedaan aan de hand van een onderzoek naar wraking (zie ook Nestor voor de
tekst van dit onderzoek): ‘een empirisch gefundeerde bespreking van mogelijke wijzigingen van
de wrakingsprocedure’ – Wibo van Rossum en Jet Tichelaar. Wraking is natuurlijk een juridische
procedure, maar je kan er best juridisch onderzoek naar doen om vragen te beantwoorden als: wie
dient er een wrakingsverzoek in, welke mensen doen dat en ook wie doen dat juist niet? Wat
motiveert mensen om een wrakingsverzoek in te dienen, waarom doen ze dat eigenlijk? Wat willen
ze bereiken? Wat zijn de effecten van het indienen van een wrakingsverzoek? Wat weten we van
het aantal wrakingsaanvragen? En misschien ook wel: wat zou je juridisch aan het proces kunnen
veranderen om het beter in te steken? En als we dat willen veranderen wat zijn dan de mogelijke
effecten?
Wat is rechtssociologisch onderzoek?
Een jurist kijkt met een andere bril dan een rechtssocioloog: Gelding van het recht (dit doet een
jurist: inhoud van een bepaling; hoe verhoudt zich dit tot andere regels; wat zegt de jurisprudentie?)
→ Werking van het recht (dit doet een rechtssocioloog: wat komt er van het recht terecht? Wat
zijn de effecten? Wat is de betekenis van het recht in de praktijk?), hiervoor moet je breder kijken.
Je gebruikt hiervoor empirisch onderzoek, de bron voor rechtssociologen.
Empirisch onderzoek
= onderzoek naar de praktijk, op basis van eigen waarneming
Onderzoeksprogrammering WODC
Raad voor de Rechtspraak: heeft ook een hele boel empirisch onderzoek
- Bijv. het vonnis beter uitgelegd: maatschappelijke effecten van beter motiveren in de
strafrechtspraak (meer inzicht en meer acceptatie) (2015)
- Bijv. motieven voor en waardering van hoger beroep (2016)
- Bijv. motieven van burgers om (niet) naar de rechter te gaan (2018)
- Bijv. de persoon achter het dossier (2021)
-
Rechtssociologisch onderzoek kan op allerlei terreinen worden uitgevoerd: wetgeving,
ambtenaren, geschilbeslechting, rechtspraak, advocatuur enz. (zie inhoud boek).
, Als je alle empirische onderzoeken binnen de rechtssociologie zou verzamelen, zou je daar een
orde in kunnen maken. Er zijn eigenlijk twee hoofdonderwerpen, onderzoeken over:
- De sociale productie van recht;
▪ We kijken naar de totstandkoming van recht: wie zijn erbij betrokken, welke
factoren spelen daar een rol? Wat is het recht?
- De sociale werking van recht.
▪ Wat komt er eigenlijk van het recht terecht? Wat zijn de effecten? Wat waren de
bedoelde effecten en wat zijn de bedoelde effecten? Wat zijn de neveneffecten en
wat de onbedoelde effecten? Moeten we alleen juridische regels volgen of zijn er
ook andere regels? Werking van de rechtspraak valt hier ook onder: wat zijn de
effecten van een vonnis? Is iemand blij met een uitspraak of juist niet?
Wraking
Wanneer een van de partijen denkt dat de rechter partijdig is, dan kan hij een verzoek in dienen →
wrakingskamer (meestal wordt het afgewezen). Juridisch: art. 35 Rv en art. 6 EVRM. Het gaat bij
wraking om de schijn van partijdigheid. Als er wordt gewraakt, dan stopt het proces totdat hierover
een beslissing is genomen door de wrakingskamer. Een begrip dat hier heel dicht tegenaan licht is
verschoning (daar komt de rechter zelf mee: belangenverstrengeling, andere rechters moeten
daarbij instemmen).
Wraking is veel in het nieuws (bijv. Wilders-proces, nabestaanden Van den Hurk, actievoerders
Viruswaanzin). Het komt heel vaak voor, wordt niet zo vaak geaccepteerd (2018: 750 verzoeken
& 20 gehonoreerd – 2020: 675 & 17 keer gehonoreerd). Er is een sterke toename van het aantal
wrakingsverzoeken.
In de praktijk is een discussie gaande: is dit gebruik, die verzoeken, eigenlijk wel goed? Is er niet
sprake van oneigenlijk gebruik of misbruik van de procedure (aangezien het amper wordt
gehonoreerd en het wel veel tijd kost). Moet de procedure misschien aangepast worden? Zo ja,
hoe? Hier is juridisch onderzoek naar gedaan, zo ook empirisch onderzoek (waarom wraken
mensen, wat zijn de effecten?) → ‘Wraking bottom-up*. Een empirisch onderzoek’ – Wibo van
Rossum, Jet Tigchelaar en Pieter Ippel.
* Bottom-up: dat je niet per se gaat kijken van bovenaf (hoe is het bedoeld, wat gebeurt er), maar
dat je van onderaf gaat kijken, bijv. hoe gaan medewerkers er mee om (wat gebeurt er in de praktijk,
in de rechtszaak, wat vinden burgers ervan).
In het onderzoek staat een onderzoeksvraag centraal: wat is het oordeel van burgers, partijen en
advocaten over wraking en de wrakingsprocedure en over hoe deze procedure verbeterd zou
kunnen worden? Dit is een hele mooie open onderzoeksvraag, een empirische onderzoeksvraag.
Empirische cyclus
Het idee is eigenlijk: met één onderzoek ben je er eigenlijk niet, je
bouwt verder op eerder onderzoek en ook jouw bevindingen zijn
waar, totdat een andere onderzoeker met andere conclusies komt
of jouwe onderuithaalt.
In de praktijk is onderzoek vaak niet zo gestroomlijnd: als je
eenmaal met iets bezig bent ga je toch weer je onderzoeksvraag
aanpassen of je hypothese. Het heeft allemaal invloed op elkaar,
het loopt dus niet allemaal zo braaf en keurig zoals het hier lijkt.
1. Observatie: Theorie en ideeënvorming
▪ De eerste fase, die is er eigenlijk altijd: je gaat eerst kijken wat is er allemaal
bekend? Wat voor ideeën heb ik over mijn onderwerp? Wat voor theorie past bij
