Kennislijn
propedeuse
periode 2 Hoofdstuk 10 – Psychosociale ontwikkeling: de
theorie van Erikson
Leerdoel 10: Je kent het ontwikkelingsperspectief op de mens en weet hoe en
waarom sociaal werkers ontwikkelingspsychologie gebruiken.
Leerdoel 11: Je weet hoe de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen en
volwassenen verloopt volgens de levenslooptheorie van Erikson en kunt aan de
hand van het vlaggensysteem de normale seksuele ontwikkeling herkennen.
‘Psyche’ betekent ‘geest’ en heeft betrekking op ons denken, voelen en gedrag.
‘Sociaal’ wijst naar onze interactie met anderen.
Psychosociaal functioneren: hoe functioneer je in relatie tot anderen? Welke rol
neem je in binnen je gezin, school of werk? Hoe zie jij je plek in de samenleving?
Wij ontwikkelen ons op psychosociaal gebied als onze relatie met onze sociale
wereld verandert en wanneer onze ideeën veranderen over onszelf.
Ontwikkeling: Proces van groei en verandering dat wordt bepaald door de interactie
tussen erfelijkheid en omgeving. Ontwikkeling gaat een leven lang door.
Ontwikkelingspsychologie: bestudeert de psychologische veranderingen bij
toenemende leeftijd.
Pedagogiek: proces waarin een kind wordt gevormd naar de normen en waarden
van de opvoeders en de samenleving.
3 krachten van ontwikkeling:
Nature: Factoren die aangeboren zijn (door aanleg/genen).
Nurture: Factoren die aangeleerd zijn (door sociale omgeving, opvoeding.
Rijping: Veranderingen die voor een groot deel genetisch geregeld worden en
waarop omgevingsinvloeden een kleine invloed hebben.
Continue verandering: geleidelijke ontwikkeling waarbij prestaties op een bepaald
niveau voortvloeien uit die van de vorige niveaus. Continue verandering is
kwantitatief.
Discontinue verandering: ontwikkeling in aparte stappen of stadia. Elk stadium
levert gedrag op dat kwalitatief anders is dan gedrag in eerdere stadia.
Erikson (1902-1994) zag psychosociale ontwikkeling als een levenslang proces.
1
,Volgens zijn theorie plaatsen onze cultuur en maatschappij voor uitdagingen, soort
opdrachten die bij een specifieke leeftijd horen = ontwikkelingstaak of crisis.
Het zijn verwachtingen die de maatschappij en onze omgeving van ons heeft die ook te
maken heeft met cognitieve en lichamelijke vermogens.
Opgroeien en ouder worden betekent je steeds opnieuw aanpassen aan veranderende
vermogens én verwachtingen van anderen.
De 8 levensfasen hebben ieder zijn eigen typische uitdaging.
De uitdaging aangaan is niet makkelijk, vandaar dat hij het een crisis noemt.
De crisis kan nooit helemaal opgelost worden of helemaal onopgelost blijven.
Het gaat om de mate/manier waarop je succesvol met de uitdaging omgaat.
Tijdens het doorlopen van een crisis voel je je heen en weer geslingerd tussen twee
uitersten.
Pas als wij de voor onze levensfase typische crisis hebben opgelost, sluiten we hem af
en zijn we toe aan de volgende.
Komen we er niet uit, dan loopt onze psychosociale ontwikkeling vast. De balans slaat
dan door naar het negatieve uiterste.
Het onvoldoende afsluiten van een ontwikkelingstaak heeft zijn weerslag op het
volbrengen van de ontwikkelingstaken die nog volgen.
Het zal de keuzes die we daarna maken in onze sociale relaties beïnvloeden.
Ontwikkelingstaken zijn worstelingen tussen twee uitersten, met een + of -
uitkomst
Levensfase Ontwikkelingstaak of crisis
Babyfase Vertrouwen versus wantrouwen
(0-1,5 jaar) Het ontwikkelen van een gevoel van vertrouwen in anderen is de eerste
levenstaak. Verzorgers bieden een veilige basis van waaruit de wereld kan
worden verkend.
Wanneer ouders niet in staat zijn hun baby geborgenheid, veiligheid en
verzorging te geven, zal hij geen vertrouwen in zijn sociale wereld krijgen.
Hij zal dan het gevoel van wantrouwen en onveiligheid ervaren.
Peuterleeftijd Autonomie versus schaamte en twijfel
(1,5-3 jaar) De ontwikkeling van zelfstandigheid staat centraal. Heeft het kind genoeg
vertrouwen in zijn sociale omgeving gekregen, zal hij nu op onderzoek uit
willen gaan. Ouders die hun kind de vrijheid geven om uit te proberen,
stimuleren de ontwikkeling van een gevoel van autonomie en
zelfbeschikking.
Voor de goede afronding van deze ontwikkelingstaak is het erg belangrijk
dat een kind zelf keuzes mag maken en zijn eigen grenzen leert kennen.
Te veel kritiek en bescherming leidt tot twijfel aan zichzelf.
Kleuterleeftijd Initiatief versus schuldgevoel
(3-6 jaar) De vorming van het geweten vindt volgens Erikson in deze levensfase
plaats. Zodra het kind vertrouwen en autonomie heeft ontwikkeld, zal het
steeds vaker activiteiten uit zichzelf starten ipv alleen maar op anderen te
reageren.
De kleuter wordt een doelgericht mensje en zal met zijn fantasie allerlei
initiatieven willen ontplooien.
Wanneer ouders te hoge eisen/correcties aan hun kind stellen, zal het zich
te kort voelen schieten en niet meer zelf beslissingen durven nemen. Door
2
, hun kind de gelegenheid te geven zelfstandig te handelen en tegelijkertijd te
ondersteunen en sturen, kunnen ouders het initiatief van hun kind
stimuleren.
Levensfase Ontwikkelingstaak of crisis
Schoolkindtijd Vlijt versus minderwaardigheid
(6- puberteit ±12) Het kind ontwikkelt zich volop, het leert lezen, schrijven en rekenen.
Ook op sociaal terrein probeert het nieuwe dingen zoals afspreken met
vrienden. Hij ontdekt waar hij goed in is (sport of hobby).
Succesvolle pogingen op dit vlak leiden tot gevoelens van competentie
(vlijt). Als er tijdens deze periode wordt aangemoedigd, ontwikkelt hij
zelfvertrouwen en gevoel dat het de moeite waard is.
Als de omgeving negatief is of als het kind voortdurend wordt
ondervraagd, zal hij zich minderwaardig gaan voelen en een laag
zelfbeeld krijgen.
Adolescentie Identiteit versus rolverwarring
Het vormen van een eigen identiteit is de centrale taak in de
adolescentie. Een puber ondergaat een groot aantal veranderingen.
In de adolescentie maakt de puber zich meer los van zijn ouders door
de behoefte aan zelfstandigheid.
In een opvoedingsklimaat waar gezag en uitgesproken verwachtingen
de boventoon voeren, zal de adolescent in verwarring blijven over welke
rollen hij moet aannemen in zijn leven.
Jongvolwassen- Intimiteit versus isolement
heid Wanneer het gelukt is om een onafhankelijke, stabiele identiteit op te
bouwen, is de adolescentiefase voorbij en wordt de jongvolwassene
geconfronteerd met het aangaan en in standhouden van een langdurige,
hechte relatie. Slaagt hij er niet in een duurzame relatie of vriendschap
aan te gaan? = eenzaamheidgevoelens en afzondering = isolement.
Middelbare Generativiteit versus egocentrisme
leeftijd Er begint een betrokkenheid te voelen bij de rest van de wereld.
Deze levensfase is de meest productieve periode. Hij levert op allerlei
manieren een nuttige bijdrage aan de samenleving. De behoefte om een
steentje bij te dragen en daarmee iets na te laten aan de volgende
generatie noemt Erikson generativiteit. Het is de fase waarin de
jongvolwassene zijn levensdoelen waarmaakt.
Slaagt hij daar niet in, raakt hij in zichzelf gekeerd en stagneert hij in zijn
ontwikkeling. In plaats van anderen, zal hij de behoefte om ergens voor
te zorgen op zichzelf gaan richten = egocentrisme.
Ouderdom Integriteit versus wanhoop
Het wordt gekenmerkt door terugkijken op het eigen leven en daar vrede
mee hebben = integriteit.
Ouderen die deze crisis succesvol doorlopen, zijn blij met de doelen die
ze hebben bereikt en met de keuzes die ze hebben gemaakt, ze
accepteren ook dingen die niet zijn gelukt en hebben geen spijt.
Mensen die die met teleurstelling terugkijken, hebben voor hun gevoel
belangrijke kansen laten liggen = gevoel van wanhoop.
Het komt voort uit besef dat er niet genoeg tijd meer is om een nieuw
leven te beginnen.
Kritiek op Erikson
- Maken mensen uit andere culturen op dezelfde leeftijd ontwikkelingstaken door?
- Lopen de acht levensfasen wel in zo’n vaste volgorde?
En is het wel nodig dat je een ontwikkelingstaak helemaal afsluit?
3
, - Erikson beweerde dat je pas een intieme relatie kunt aangaan nadat je een stabiele
identiteit hebt gevormd in de adolescentie. Volgens Carol Gilligan is het voor vrouwen
vaak dat ze zichzelf juist leren kennen dóór een intieme relatie of vriendschap.
De situatie of problematiek van iemand kan het doorlopen van zijn ontwikkelingstaak
bemoeilijken. Of wanneer het niet volbrengen van een ontwikkelingstaak een probleem
juist verergert.
Mensen begeleiden bij het doorlopen van ontwikkelingstaken die horen bij hun
ontwikkelingsfase maakt deel uit van de taken van een sociaal werker.
Hoofdstuk 11 – Cognitieve ontwikkeling: de theorie van Piaget
De theorie van Piaget geeft je als sociaal werker handvatten om te bepalen of een kind
zich in cognitief opzicht zo ontwikkelt zoals verwacht mag worden op grond van zijn
leeftijd.
Cognitie: denkontwikkeling, alle processen die betrokken zijn bij het verwerven &
verwerken van informatie (Latijns: cognoscere: kennen/weten):
- Denken, waarnemen, herinneren, problemen oplossen.
Cognitieve ontwikkeling: proces waarbij het denken in de loop der tijd verandert.
Piaget:
- Kinderen verwerken ervaringen actief.
- Ontwikkeling is een autonoom proces.
- Kinderen hebben een rijke omgeving nodig om zich te kunnen ontwikkelen (nurture).
- Cognitieve ontwikkeling verloopt in duidelijk te onderscheiden stadia, die min of meer
vastliggen (nature).
- Elk stadium heeft beperkingen in het begin en verworvenheden aan het eind. Iets
nieuws leren kan pas als de hersenen er echt klaar voor zijn.
1. Sensomotorische stadium (0 tot 2 jaar)
In deze periode ontstaat het denken vooral door te doen. Ze ontdekken hun zintuigen
en motoriek en ontdekken relaties tussen activiteiten en gevolgen
Een baby ontdekt de wereld door het maken van bewegingen (de motoriek) en daarna te
ervaren wat er gebeurt met zijn zintuigen (senses).
De baby vertoont alleen maar reflexen: aangeboren automatische en onbewuste
reacties op een prikkel uit de omgeving.
Naarmate de baby ervaart wat voor effect zijn reflexmatige handelingen opleveren, zal
hij gaan experimenteren met zijn bewegingen waardoor zijn reflexen in doelbewuste
handelingen veranderen.
Nieuwe vermogens:
- Intentionaliteit
- Objectpermanentie
- Mentale representatie
Vanaf ongeveer 8 maanden: ontwikkeling van objectpermanentie: het besef dat
objecten en mensen niet ophouden te bestaan, ook al zijn ze uit zicht verdwenen
4
