Samenvatting Strafrechtelijk Sanctierecht
Week 1
Hoofdstuk 1
Historische en theoretische achtergronden van het sanctiestelsel
Inleiding
Generale preventie houdt in dat met de bestraffing wordt beoogd anderen dan de dader te
weerhouden van het plegen van strafbare feiten.
Ontwikkelingen van het sanctiestelsel vanaf 1800
In de loop van de 19e eeuw voltrokken zich ontwikkelingen die voor de vormgeving van het
huidige strafstelsel bepalend zijn geweest. Ten gevolge van voortgaande civilisatie groeide
de weerstand tegen lijfstraffen als zodanig en de publieke voltrekking daarvan in het
bijzonder.
Vrijheidsbeneming als straf
Pennsylvania/ Philadelphiastelsel
Dit hield in dat gedetineerden dag en nacht in afzondering verbleven. Enige lecture
was de Bijbel. Bezoek en communicatie waren uitgesloten en zelf het luchtten
geschiedde in eenzaamheid. Het accent in de bestraffing verschoof van luchaam
naar de vrijheid van de veroordeelde, waarbij in het bijzonder werd gestreefd naar
een gunstige uitwerking van de straf op de innerlijke mens ofwel de ziel van de
veroordeelde
Auburn- stelsel
Kwam voort uit de gedachte dat volstrekt eenzame opsluiting inhumaan was. hierbij
werden gedetineerden gedurende de nacht afgezonderd, maar overdag samen aten,
werkten en werden gelucht. Daarbij gold een zwijgplicht. Elke vorm van
communicatie, ook het uitwisselen van blikken, was verboden, op straffe van sancties
als zweepslagen
Ierse of progressieve gevangenisstelsel
Ging uit van een puntensysteem, waarin de gedetineerde meer graden van vrijheid
kon verdienen. De gedetineerde bracht eerst een aantal maanden in eenzame
opsluiting door, waarna hij werd geplaatst in een regime waarin hij overdag met
andere gedetineerde arbeid verrichtte.
Cellulaire stelsel
Het sanctiestelsel van het Wetboek van Strafrecht van 1881
Het huidige stelsel vindt zijn basis in de keuzes die in 1881 zijn gemaakt. Het sanctiestelsel
van 1881 kende de volgende karakteristieken:
1. Relatief mild
De keuze voor een beperkt aantal straffen kwam in de eerste plaats voort uit de
overtuiging dat bepaalde straffen niet in een beschaafd strafstelsel thuishoren. Dat
gold voor lijfstraffen en de doodstraf.
2. Overzichtelijk
Het beperken van het aantal straffen berustte op de wens de onderlinge
vergelijkbaarheid van straffen te bevorderen van belang voor een goede
verhouding tussen de opgelegde straf en de ernst van het feit
3. Met een centrale rol voor de vrijheidsstraf
In het strafstelsel koos de wetgever vol overtuiging voor de vrijheidsstraf als centrale
strafsoort
4. Een nadruk op straffen en niet met maatregelen en
, 5. Een belangrijke rol voor de strafrechter, onder meer tot uitdrukking komend in
straftoemetingsvrijheid
Hoofdstuk 2.4.1
Begripsafbakening en verhouding tot andere rechtsgebieden
Sancties zijn in de kern te beschouwen als reacties op normschendingen. De straf is
een soort sanctie: niet alle sancties zijn straffen. Denk bijvoorbeeld aan een
schadevergoedingsmaatregel. Onder strafrechtelijke sancties verstaan wij de door de
wetgever als straffen, maatregelen en gedragsvoorwaarden en – aanwijzingen
gerubriceerde directe reacties op een strafbaar feit die in het kader van een
strafrechtelijke procedure kunnen worden toegepast.
Penitentiair recht; het recht dat de tenuitvoerlegging van strafrechtelijke sancties regelt.
Dit heeft geen betrekking op de dreiging met en de oplegging van strafrechtelijke
sancties.
Legaliteit en bronnen van het sanctierecht
Noela poena beginsel
Het noela poena sine lege beginsel brengt tot uitdrukking dat het toepassen van een
straf dient te zijn gebaseerd op een wet die voorafgaat aan het begane strafbare feit.
Het is daarmee een onderdeel van het legaliteitsbeginsel. De rechter mag niet buiten
de wet om nieuwe straffen in het leven roepen dan wel bestaande straffen toepassen
in gevallen waarin de wet niet voorziet in hun oplegging.
Soorten sancties
Straffen en maatregelen
straffen en vergelden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De grondslag
van de straf is gelegen in de vergelding van de schuld van de verdachte aan
een bepaald strafbaar gesteld feit. Straffen is gegrond op het verleden.
Ook maatregelen kunnen leed met zich meebrengen (denk aan tbs).
maatregelen zijn te verdelen in beveiligingsmaatregelen en herstelmaatregelen.
De kern van beveiligingsmaatregelen is dat deze de samenleving beogen te
beschermen tegen een bepaald gevaar dat een persoon of voorwerp geacht
wordt te veroorzaken (tbs, ISD, GVM, onttrekking aan verkeer). Deze zijn
toekomstgericht en strekken ertoe de oorzaken van het strafbare gedrag weg te
nemen. Hertstelmaatregelen hebben een reparatoir karakter; geprobeerd de
negatieve gevolgen van het delict op te heffen (schadevergoedingsmaatregelen
en ontnemingsmaatregel bv). Vrijheidsbenemende maatregel zit daar tussen.
Het verband met het delict is bij maatregelen minder fundamenteel van aard,
niet intrinsiek.
Voorwaardelijke en onvoorwaardelijke sancties
in de wettelijke regeling van art. 14a e.v. Sr is een algemene regeling getroffen
voor geheel en gedeeltelijke voorwaardelijke straffen. Bij de maatregel is dit
niet, daar moet worden beoordeeld of deze voorwaardelijk kan worden
opgelegd. Dit moet dan in de wet zijn opgenomen.
Hoofdstraffen en bijkomende straffen
zie art. 9 Sr.
,G. D. Caruso, ‘Justice without Retribution: An Epistemic Argument against Retributive
Criminal Punishment’, Neuroethics 2020, 13
The public Health- Quarantine Model
Het model is gebaseerd op een anologie met quarantaine en gaat uit van een vergelijking
tussen de behandeling van gevaarlijke misdadigers en de behandeling van dragers van
gevaarlijke ziekten. Het kan als volgt worden opgesteld:
1. Vrije wilsscepticisme beweert dat misdadigers niet moreel verantwoordelijk zijn voor
hun daden in de basis
2. Het is duidelijk dat veel dragers van gevaarlijke ziekten niet verantwoordelijk zijn in
deze of in enige andere zin voor het feit deze ziekten hebben opgelopen
3. Toch zijn we het er in het algemeen over eens dat het soms toelaatbaar is hen in
quarantaine te plaatsen en dit dan gerechtvaardigd wordt door het recht op
zelfbescherming en het voorkomen van schade aan andere
4. Om soortgelijke redenen, zelfs als een gevaarlijke crimineel niet moreel
verantwoordelijk is voor zijn misdaden in de basis zou het even legitiem kunnen zijn
om hem preventief in hechtenis te nemen als om de niet verantwoordelijke drager
van een ernstige besmettelijke ziekte in quarantaine te houden
Net zoals eerlijkheid aanbeveelt dat we proberen de zieken te genezen die we in quarantaine
plaatsen, zo zou eerlijkheid adviseren dat we proberen om de criminelen die we in hechtenis
nemen te rehabiliteren. Als een crimineel echter niet gerehabiliteerd kan worden, en onze
veiligheid vereist dat hij voor onbepaalde tijd wordt opgesloten, biedt dit geen rechtvaardiging
om zijn leven ellendiger te maken dan nodig zou zijn om te waken tegen het gevaar die hij
vormt.
De kerngedachte van vermogensbenaderingen is dat sociale regelingen erop gericht moeten
zijn de mogelijkheden van mensen uit te breiden – hun vrijheid om functies te bevorderen of
te bereiken die belangrijk voor hen zijn. De auteur ziet de capabele benadering van sociale
rechtvaardigheid als de juiste morele basis van de volksgezondheidsethiek. Dit betekent dat
de bredere inzet van de volksgezondheid het bereiken van die capaciteiten zou moeten zijn
die nodig zijn om een voldoende niveau van menselijk welzijn te verzekeren – inclusief, maar
niet beperkt tot gezondheid, redenering, zelfbeschikking, gehechtheid, persoonlijke veiligheid
en respect.
Retributivisten zijn het hier niet mee eens omdat zij het strafrecht benaderen als een kwestie
van individuele verantwoordelijkheid en verlating, niet als een kwestie van preventie en
openbare veiligheid.
Het model is de kerngedachte dat het recht op schade in zelfverdediging en verdediging van
andere crimineel gevaarlijk is met de minimale schade die nodig is voor adequate
bescherming. De resulterende rekening zou niet het soort wettelijke straffen rechtvaardigen
waarvan de legitimiteit het meest dubieus is, zoals de dood of opsluiting in de meest
voorkomende soorten gevangenissen in onze samenleving. Het model heeft aandacht voor
het welzijn van misdadigers, wat veel van het huidige beleid zou veranderen. Verder geeft de
volksgezondheidscomponent van de theorie prioriteit aan preventie en sociale
rechtvaardigheid en is gericht op het identificeren en ondernemen van actie tegen
ondernemen op de sociale determinanten van gezondheid en crimineel gedrag.
, S. Lighthart & J. Wall, Normering van het risicostrafrecht: Over retributie en het
“Quarantaine- model”
Kritieken op het risicostrafrecht houden veelal verband met retributivistische uitgangspunten.
In tegenstelling tot een retributivistisch schuldstrafrecht, waarin schuld en vergelding straf
zouden begrenzen, zou het risicostrafrecht dergelijke begrenzende, rechtsbeschermende
componenten missen. In dit artikel betoogt de auteur dat (1) retributivistische noties als
schuld en vergelding slechts beperkt in staat blijken om straffen te begrenzen en (2) dat
meer nadruk op gevaar mogelijk een zinvolle, aanvullende bijdrage kan leveren aan de
normering en afbakening van strafrechtelijke sancties binnen het risicostrafrecht.
De dominante strafrechtscultuur in NL wordt gevormd door een combinatie van verschillende
strafrechttheorieën: vergeldingstheorie --> vergelding is de grondstraf van straf. Als concrete
strafdoelen staan speciale en generale preventie centraal. Straffen is in deze opvatting het
toebrengen van verdiend leed (= retributie). Vergelding legitimeert daarbij de oplegging van
straf, maar zou ook bescherming bieden aan de verdachte doordat zij de straf begrenst.
Retributief straffen verplicht ertoe dat straf in een proportionele verhouding staat tot de ernst
van de daad en het verwijt dat de verdachte kan worden gemaakt. Binnen deze door de
vergelding bepaalde sanctieruimte, leiden de strafdoelen van speciale en generale preventie
uiteindelijk tot een geïndividualiseerde straftoemeting.
De vormgeving van het strafrecht laat zich steeds meer leiden door de toenemende behoefte
om allerlei risico’s zoveel mogelijk in te perken door middel van strafrechtelijk ingrijpen -->
steeds meer nadruk op risicopreventie. Bijvoorbeeld de strafbaarstelling van
voorbereidingshandelingen, het toenemend gebruik van gevaarscriteria en risicotaxatie voor
het nemen van strafrechtelijke beslissingen en natuurlijk de invoering van
beveiligingsmaatregelen zoals de tbs, isd. Dit past ook binnen het idee van een
veiligheidsstaat: sterk geloof ontwikkeld in strafrecht, dat in toenemende mate wordt ingezet
als instrument voor veiligheidspolitiek.
Het epistemische argument tegen het retributivisme
Retributivisme kan niet gerechtvaardigd wordt omdat de vrije wil niet zou bestaan. Volgens
het retributivisme is de enige juiste rechtvaardiging voor het oplegging van straf gelegen in
het feit dat dader hun straf verdienen. Dit verdienen wordt in de filosofische literatuur in
verband gebracht met een type verantwoordelijkheid dat basic desert- verantwoordelijkheid
wordt genoemd. Deze vormt van verantwoordelijkheid is basic, omdat het niet appelleert aan
consequentialistische overwegingen, maar enkel aan het feit dat er iets eigen is aan de actor
die maakt dat men afkeuring of juist lofzang kan verdienen op basis van eigen handelen. Om
deze reden is het retributivisme sterk afhankelijk van de vrije wil. Wordt de conclusie
getrokken dat de vrije wil niet bestaan, dan zou straffen puur retributivistische overwegen
onrechtvaardig zijn.
Libertaristsiche theorieën vertrekken vanuit de opvatting dat de vrije wil onverenigbaar is met
determinisme en betogen dat de werkelijkheid niet (volledig) gedetermineerd is, waardoor
ruimte bestaat voor zoiets als een vrije wil en een daarop gegrondveste vorm van morele en
strafrechtelijk verantwoordelijkheid, omdat individuen ondanks allerlei deterministische
processen toch over een zekere mate van controle en rationaliteit beschikken. Sceptische
theorieën stellen daarentegen dat de vrije wil en een daarop gebaseerde vorm van morele
verantwoordelijkheid niet bestaan. Volgens het hard-determinisme is bijvoorbeeld het
determinisme waar en valt de vrije wil daarmee niet te verenigen. Volgens een actuele
sceptische positie is de vrije wil onverenigbaar met zowel het determinisme als het
indeterminisme.
Er is vooralsnog niet duidelijk wat nu juist is. Strafrechtswetenschap kan slechts beperkt
overtuigende argumenten formuleren. Er lijken twee manieren te zijn waarop de vrije wil in
