2022-2023
FUNDAMENTELE RECHTEN
LITERATUUR SAMENVATTING
VINCENT NAP
,Table of Contents
§1 - Inleiding..............................................................................................4
§1.1 - Rechtsstaat....................................................................................4
§1.2 - Mensenrechten..............................................................................5
§1.3 - Rechtsbronnen...............................................................................5
§1.4 - Overzicht........................................................................................5
§1.4.1 - Toenemend belang......................................................................................... 5
§2 - Geschiedenis en achtergronden..........................................................6
§2.2.1 - Atheense en Griekse staatsleer.....................................................................6
§2.2.2 - Christendom en Middeleeuwen.....................................................................6
§2.2.3 - Achtergrond van de opkomst van de idee van grondrechten........................6
§2.2.4 - Contractstheorieën: Hobbes en Locke..........................................................7
§2.2.5 - Positivering van grondrechten......................................................................8
§2.2.6 - Nederland: Zeven Provinciën en Bataafse Republiek....................................8
§2.2.7 - Nederland: 1813 - heden...............................................................................9
§2.2.8 - Internationalisering: Verenigde Naties.........................................................9
§2.2.9 Internationalisering: Europa...........................................................................9
§2.3 Drie themata..................................................................................10
§2.3.1 - Klassieke en sociale grondrechten..............................................................10
§2.3.2 - Universaliteit van grondrechten..................................................................10
§2.3.3 Grondslagen: menselijke waardigheid en democratie...................................11
§3 - Dragers van grondrechten................................................................12
§3.2 - Individuen....................................................................................12
§3.2.3 - Buitenlanders..............................................................................................12
§3.2.4 - Ambtenaren, militairen, gevangenen..........................................................12
§3.2.5 - Kinderen...................................................................................................... 13
§3.2.6 - Ongeborenen...............................................................................................13
§3.2.7 - Overledenen................................................................................................13
§3.3 - Groepen en rechtspersonen........................................................13
§3.3.1 - Groepen....................................................................................................... 13
§3.3.2 - Rechtspersonen...........................................................................................13
§3.4 - Overheid.......................................................................................13
§4 - Rechtsbescherming...........................................................................14
§4.2 - Instellingen en organen..............................................................14
§4.2.1 - Verenigde Naties......................................................................................... 14
§4.2.2 - Europa......................................................................................................... 14
§4.2.3 - Nationaal..................................................................................................... 15
§4.2.4 - NGO’s.......................................................................................................... 15
§4.3 - De Nederlandse rechter...............................................................15
§4.3.1 - Verdragsbepalingen.....................................................................................15
§4.3.2 Grondwet....................................................................................................... 16
§4.4 - Europa..........................................................................................17
§4.4.1 - Het EHRM................................................................................................... 17
§4.4.2 - Europese Unie............................................................................................. 19
§4.5 - Internationale procedure................................................................................20
§4.6 - Conclusie.....................................................................................21
§5: Reikwijdte en interpretatie................................................................21
, §5.1 – Inleiding......................................................................................21
§5.2 -Reikwijdte en beperkingsmogelijkheden.....................................22
§5.3 – De wijze van formulering............................................................22
§5.3.1 – Typerend element.......................................................................................22
§5.3.2 – Juridisch-technische omschrijving of open norm........................................24
§5.3.3 – Onderscheid binnen de reikwijdte..............................................................25
§5.3.4 – Accessoire rechten......................................................................................26
§5.4 – Objectivering reikwijdte..............................................................27
§5.4.1 – Objectivering reikwijdte vrijheid van godsdienst en levensovertuiging.....27
§5.4.2 – Objectivering reikwijdte vrijheid van meningsuiting..................................29
**§5.4.3 – Objectiveren reikwijdte respect voor het privéleven...............................30
§5.4.4 – Afstand van grondrechten...........................................................................30
§5.5 – Interpretatiemethoden................................................................31
§5.5.1 – Tekstuele interpretatie................................................................................31
§5.5.2 – Wetshistorische interpretatie......................................................................31
§5.5.3 – Analoge interpretatie..................................................................................32
§5.5.4 – Systematische interpretatie........................................................................32
§5.5.5 – Teleologische interpretatie.........................................................................33
§5.6 – Interpretatie op meer niveaus....................................................33
§5.7 – Conclusie.....................................................................................34
§6 - Beperking van grondrechten............................................................36
§6.1 - Inleiding.......................................................................................36
§6.2 - Overzicht van soorten bepalingen...............................................36
§6.2.1 - Absoluut geformuleerd................................................................................37
§6.2.2 - Duidelijk omschreven uitzonderingen.........................................................37
§6.2.3 - Bepalingen met clausulering.......................................................................38
§6.3 - Beperkingsclausules EVRM en HvEU.........................................38
§6.3.2 - Clausulering art. 8 t/m 11 EVRM................................................................39
§6.3.3 - Bij wet voorzien...........................................................................................39
§6.3.4 - Legitiem doel...............................................................................................39
§6.3.5 - Noodzakelijkheidstoets................................................................................39
§6.3.6.1 – Vrijheid voor politieke partijen................................................................41
§6.3.6.2 – Maatschappelijke discussie en democratische samenleving....................42
§6.3.7 – Overige beperkingsmogelijkheden EVRM en HvEU Misbruik van recht....45
§6.4 – Grondwettelijk beperkingssysteem.............................................46
§6.4.1 – Grondwettelijke clausulering......................................................................46
§6.4.2 – Delegatie..................................................................................................... 47
§6.4.3 – Algemene en bijzondere beperkingen.........................................................49
§6.4.4 – Bijzondere rechtsposities............................................................................50
§6.4.5 – Geen misbruik van grondrecht bepaling in de Grondwet...........................50
§6.5 – Conclusie.....................................................................................51
§7 - Positieve verplichtingen....................................................................52
§7.1 - Inleiding.......................................................................................52
§7.2 - Positieve verplichtingen en de Grondwet....................................52
§7.3 - Internationale theorievorming....................................................52
§7.4 - Positieve verplichtingen en het EVRM........................................53
§7.5 - Voorbeelden van positieve verplichtingen..................................53
,§8 - Horizontale werking..........................................................................55
§8.1 - Inleiding.......................................................................................55
§8.2 - Voors en tegens van horizontale werking...................................55
§8.3 - Horizontale werking en de Grondwet..........................................55
§8.3.1 - Jurisprudentie voor 1983.............................................................................55
§8.3.2 - Verschillende opvattingen...........................................................................56
§8.4 - Directe en indirecte werking.......................................................56
§8.5 - Nadere regeling door de wetgever..............................................57
§8.6 - Horizontale werking in Straatsburg (EHRM).............................57
§8.7 - Receptie in het Nederlandse recht..............................................58
§9 – Samenloop en botsing.......................................................................58
§9.1 - Inleiding.......................................................................................58
Het begrip samenloop ziet op het geval waarin een persoon zich op
meerdere grondrechten tegelijk beroept, botsing van grondrechten
betreft de situatie waarin verschillende partijen zich tot de overheid
wenden met grondrechtelijke claims die met elkaar in strijd zijn. Bij
de eerste is het uitgangspunt dat de bescherming van de ingeroepen
grondrechten cumuleert, al zijn er uitzonderingen.............................58
§9.2 - Samenloop...................................................................................58
§9.2.1 – Samenloop van grondrehcten bij de Nederlandse rechter.........................58
§9.2.2 – Samenloop van grondrehcten bij het EHRM...............................................58
§9.3 - Botsing.........................................................................................59
§9.3.1. – Botsende grondrechten bij de Nederlandse rechter..................................59
§9.3.2 – Botsende grondrechten en de Nederlandse wetgever................................60
§9.3.3 – Botsende grondrechten bij het EHRM........................................................60
§10 - Samenloop en botsing.....................................................................61
§10.2 – De verhouding tussen de Europese Unie en het EVRM...............................61
§10.2.1 – De Europese Unie in de rechtspraak van het EHRM................................61
§10.2.2 – Mensenrechten in de Europese Unie........................................................62
§10.3 – Botsende rechtsorders.................................................................................64
§10.3.1 – Conflictoplossing.......................................................................................64
§10.3.2 – Conflictvermijding.....................................................................................65
§10.3.3 – De Solange-benadering.............................................................................65
§10.3.4 – Toerekening en rechtsmacht.....................................................................66
§11 - Rechter en wetgever........................................................................66
§11.1 – Introductie.................................................................................66
§11.2 – Sociale grondrechten ...............................................................67
§11.3 – Voorziening door rechter of wetgever?.....................................70
§11.4 – Verdergaande bescherming – op grond van het EVRM?...........73
§11.5 – Conclusie...................................................................................74
,§1 - Inleiding
Fundamentele rechtsnormen kunnen worden omgeschreven als normen die de
strekking hebben het individu persoonlijke vrijheid en een ‘menswaardig
bestaan’ te verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de overheid
beperken.
§1.1 - Rechtsstaat
Normen als grondrechten, zijn nauw verbonden met de opkomst van de idee
van de rechtsstaat. De rechtsstaat baseert zich op 4 pijlers, de eerste,
bescherming tegen willekeur, de overheid mag slechts ingrijpen op grond van
algemene regels. De tweede slaat op de scheiding der machten, een systeem
van ‘checks and balances’. De derde slaat op de mogelijkheid van
rechtsbescherming door de onafhankelijke rechter. De vierde, het bestaan van
grondrechten, wederom om de ideologie van fundamentele rechtsnormen te
behartigen.
,§1.2 - Mensenrechten
Een verwante term aan grondrechten is ‘mensenrechten’, rechten die ieder
mens van nature toekomen, of horen toe te komen.
§1.3 - Rechtsbronnen
1. Internationale verdragen:
1. IVBPR
2. IVESCR
3. EVRM
4. ESC
2. (Inter)nationale jurisprudentie
1. EHRM (bindende uitspraken omtrent EVRM)
2. HvJEU (bindende uitleg van het HvEU)
3. Nationale grondwet
4. Nationale uitwerking van grondrechten
1. AWGB
2. WOM
5. Jurisprudentie van de nationale rechter
§1.4 - Overzicht
Klassieke grondrechten
IVBPR
EVRM
art. 1 t/m 18 (1), 23 (lid 1 is te typeren als een sociaal grondrecht, het is
tevens een zorgplicht, terwijl lid 2 te typeren is als een klassiek
grondrecht, het bevat vrijheidsrecht, met een daaraan een gekoppelde
onthoudingsplicht van de overheid), 114 GW
§1.4.1 - Toenemend belang
De grondrechten in het Nederlandse recht nemen een steeds belangrijkere
positie in, dat komt o.a. door:
1. De werkingssfeer van de grondrechten neemt toe;
2. De grondrechten spelen een belangrijke rol bij actuele maatschappelijke
kwesties;
3. De grondrechten kennen vaker een zekere werking in de relatie tussen
burgers onderling toe;
4. Grondrechten worden niet meer alleen gezien als onthoudingsplichten,
en bevatten ook positieve verplichtingen voor de overheid;
5. Het internationale stelsel van grondrechtsbescherming krijgt meer
invloed binnen de nationale rechtsorde.
,§2 - Geschiedenis en
achtergronden
§2.2.1 - Atheense en Griekse staatsleer
De afwezigheid van de notie van grondrechten blijkt nog duidelijker uit het
werk van Plato (417-347 v.C.) en Aristoteles (384-322 v.C.). Volgens Plato dient
de ideale staat bestuurd te worden door de ‘filosoof-koningen’, die kennis van
de deugd bezitten. Aristoteles verdedigt soortgelijke leer, door te stellen dat
een vrije privé sfeer los van de politieke gemeenschap slechts kan leiden tot
pervertering van zijn natuurlijke eigenschappen.
Ideeën over gelijkheid en individuele vrijheid zijn pas terug te halen tot
Epicurus (340-270 v.C.).
Volgens de Stoïcijnen neemt de gehele menselijke gemeenschap deel aan de
morele orde, die de basis vormt van een universeel natuurrecht.
§2.2.2 - Christendom en Middeleeuwen
De christelijke leer stelt zich ambigu op. Enerzijds gaat zij van
gelijkwaardigheid van de mens uit. De spirituele sfeer weegt zwaarder dan
wereldlijk of statelijke. Daarom dienen het geloof en de kerk op zijn minst een
eigen domein te hebben. Daarnaast wordt het gezag van de overheid als een
God gegeven feit beschouwd. Zo vallen godsdienstige en politieke legitimiteit
grotendeels samen.
Thomas van Aquino (1225-1274) verdedigd de christelijke feodale orde, door te
stellen dat de macht van de heerser immers van God gegeven is ten behoeve
van het algemeen welzijn; de uitoefening van het gezag dient daarop gericht te
zijn.
Daarentegen beoogde de filosofie van Magna Charta (1215) de macht van de
vorst te beperken, met de ‘freemen’ beweging, die slechts door hun gelijken
berecht mochten worden.
§2.2.3 - Achtergrond van de opkomst van de idee van grondrechten
De Renaissance herontdekt de klassieke geschriften en daarmee ook het
stoïcijnse, niet-christelijke natuurrecht. De godsdienst begon hierdoor, en door
de ontdekking van de natuurwetenschappen, een kleinere rol te spelen. Boding
(1530-1596) gaat begripsmatig uit van ‘soevereiniteit’, door te stellen dat de
vorst los van alle andere instituties ondeelbare en absolute macht toekomt. Dit
laat tevens weinig ruimte over voor grondrechten.
, De heeft verder geholpen om de ontwikkeling van grondrechten te bevorderen,
een van de uitgangspunten is dat de mens zich aan zijn onmondigheid kan
trachten te ontworstelen door gebruik te maken van zijn verstandelijke en
intellectuele vermogens.
De middeleeuwse orde gaat langzaam ten onder, een met die ondergang
ontstaat het proces van staatsvorming, gepaard met centraliserings- en
uniformeringstendens. Uit de as van de feodale machtsstructuur komt de
nationale overheid (vorst of parlement) op. Deze nieuwe macht schept uit
zichzelf het nieuwe recht. Dit soort ontwikkelingen stellen nieuwe eisen aan een
theorie die het overheidsgezag wil inperken. De theorieën die hieruit
voortvloeien gingen minder uit van een door God gegeven macht, maar
wortelen zich in een beroep op rede.
§2.2.4 - Contractstheorieën: Hobbes en Locke
Hobbes
Leviathan (1651). Men kan de wetmatige beweging van voorwerpen
bestuderen, en volgens Hobbes kan men individuen zo ook bestuderen. De
individu wordt geleid door cupido (begeerte), en afgestoten door afkeer
(aversio). Hobbes stelt dat in een situatie waar geen staat en overheid bestond,
de mens zich in een natuurtoestand vind, en gedreven wordt door de twee
voorheen genoemde fenomena, en een streven naar bezit. Niemand heeft
bestaanszekerheid, dus keert de mens terug naar een toestand van ‘solitary,
poore, brutish and short.’ (ch. XIII). De mens kan deze toestand boven komen
door ratio. Door een gezamenlijk besluit van machtstoekenning komt de
overheid tot stand, wiens primaire doel is om de orde en veiligheid te
waarborgen. Vrijheden zijn dan van secundair belang. Hierdoor kent Hobbes
een legitimiteitsgrondslag in het individu gegeven, zonder op religie gebaseerde
vooronderstellingen te bouwen. Wederom is er weinig ruimte voor individuele
vrijheidsrechten.
Locke
Gaat in ‘Two Treaties of Government’ (1690), ervanuit dat individuen een aantal
onvervreemdbare natuurlijke rechten hebben, zoals bijvoorbeeld het recht op
eigendom van de grond die je bewerkt, en nog niet eigendom van een ander is.
Hij beschrijft de totstandkoming van een overheid, als een natuurlijk resultaat
van het feit dat er duidelijk uitgewerkte regels moeten worden gecodificeerd
‘for the mutual preservation of their lives, liberties and estates.’ De overheid is
dus een instelling die als voornaamste doel heeft, het waarborgen van de
natuurlijke rechten.
De vrijheid van godsdienst wordt door Locke met 3 argumenten bekrachtigd: de
ziel is een eigen zaak, en die moet een eigen overtuiging kunnen kiezen, er is
nood voor vreedzaam samenleven, en er is geen objectieve kennis over geloof
