Ontwikkelingspsychologie voor leerkrachten basisonderwijs
T. Hooijmaaiers, T. Stokhof, F. Verhulst
Hoofdstuk 2 Ontwikkelingspsychologie
2.2 Hoe leer je kinderen kennen
Voor een leerkracht is het belangrijk om kinderen te leren kennen. Betrokkenheid bij het leven van
kinderen geeft meer inzicht dan alleen een objectieve toets. Beide zijn belangrijk, ze vullen elkaar
aan.
Een van de meest directe manieren waarop je met kinderen contact kunt maken is het voeren van
een kringgesprek. Carl Rogers, een Amerikaanse psycholoog, noemt een aantal voorwaarden voor
een goed gesprek:
1. Congruentie: de leerkracht is ‘echt’, hij doet en zegt geen dingen die hij niet meent of voelt.
2. Empathie: de leerkracht moet zich inleven in de belevingswereld van het kind.
3. Positieve blik: je moet het kind aanvaarden zoals hij is, en dus openstaan voor de gedachten
en de gevoelens van dat kind.
Gespreksvoering is tweerichtingsverkeer. Als er duidelijk verschil in macht bestaat tussen de twee
mensen, is het moeilijk om in het gesprek niet tot eenrichtingsverkeer te vervallen. Delfos stelt de
volgende eisen aan een ‘goed, open gesprek’:
• Een goed gesprek betekent dat alle deelnemers zich prettig voelen, dat ze elkaar
respecteren, los van de inhoud van het gesprek.
• Een open gesprek betekent dat het kind zijn mening en gevoelens kan vertellen zonder geleid
of misleid kan worden door volwassenen.
• Een goed interview betekent dat het kind informatie geeft en niet dat informatie aan hem
onttrokken wordt.
Vooral voor jonge kinderen zijn de regels niet altijd duidelijk. Ze begrijpen niet altijd wat volwassene
zeggen of bedoelen. Het is verstandig om daarom enkele basisregels in de gaten te houden:
• Maak het doel van het gesprek duidelijk.
• Laat het kind weten wat jouw intenties zijn.
• Laat een kind weten dat je feedback nodig hebt.
• Laat een kind weten dat het mag zwijgen.
• Probeer te benoemen wat je voelt en volg wat je voelt.
• Nodig het kind uit om zijn of haar mening over het gesprek te geven.
• Het is noodzakelijk om een inschatting te maken van de mentale leeftijd van het kind.
Houd bij de voorbereiding de volgende stappen in de gaten, voor de opbouw van een gesprek:
• Jezelf voorstellen.
• Introductie van het gesprekskader.
• Introductievragen voorbereiden.
• De startvraag.
• De romp, de fase waar het om gaat.
• De afronding.
,Je kan op school diagnosticerend onderwijs geven. Hierbij probeer je tijdens het onderwijs rekening
te houden met de mogelijkheden en de behoeften van de verschillende leerlingen. Daar is vakkennis
voor nodig. Er zijn verschillende manieren:
• Schoolvorderingentoets
Het gaat er daarbij om zicht te krijgen op de vorderingen van leerlingen en eventuele
problemen te signaleren.
• Leesvoorwaardentoets
Hierbij gaat het erom zicht te krijgen op de voorwaarden die vervuld moeten zijn om voor
een specifiek vak met succes aan de slag te kunnen.
• Functietoets
Hierbij worden specifieke functies als motoriek of waarnemen getoetst.
• Intelligentie- en persoonlijkheidstest
Met deze soorten testen krijg je te maken wanneer er advies gegeven moet worden over de
keuze van vervolgonderwijs.
2.3 Begrippen uit de ontwikkelingspsychologie
Hieronder worden een aantal begrippen besproken en toegelicht. Deze zijn in te delen in
verschillende categorieën:
• Onderwijs didactische termen
o Leefwereld
Het geheel van sociaal-culturele factoren vormt de leefwereld van een kind.
Kinderen groeien op in verschillende buurten, waardoor hun leefwereld verschilt.
o Belevingswereld
De belevingswereld van een kind is de manier waarop de kinderen hun leefwereld
ervaren.
• Ontwikkelingspsychologische termen
o Klassieke ontwikkelingspsychologie
In de klassieke ontwikkelingspsychologie zien we een regelmatige opeenvolging van
stadia, waarbij elk stadium een vooruitgang van het vorige stadium betekent.
Voor de ontwikkeling van een mens zijn de volgende factoren belangrijk:
De chronologische leeftijd → op een bepaalde leeftijd verwacht je bepaalde
veranderingen qua gedrag.
De biologische leeftijd → de menselijke ontwikkeling wordt bepaald door
fysieke factoren.
De sociale context → ontwikkeling wordt bepaald door invloeden van de
omgeving.
o Levenslooppsychologie
De levenslooppsychologie heeft ervoor gezorgd dat we anders zijn gaan kijken naar
de kinderlijke ontwikkeling. Er wordt niet alleen gekeken naar wat er zich bij het kind
van binnenuit ontwikkelt, maar ook wat door het kind wordt ontwikkeld in relatie
met zijn omgeving.
o Ontwikkeling – ervaring – rijping
De omgeving moet voor een goede ontwikkeling stimulerende factoren zorgen. Door
belevenissen van anderen, ontdekken kinderen steeds meer. Hierdoor wordt hun
eigen leefwereld uitbreid.
o Ecologische benadering
De theorie van Bronfenbrenner.
, o Narratieve benadering
De verhalen die verteld worden zijn nooit af. Ze worden aangevuld, daardoor
ontstaat er een interessant denkproces.
• Persoonlijkheidstheorie
o Identiteit
Identiteit wordt ontwikkeld aan de hand van de drie basisbehoeften.
o Genderontwikkeling
Vanaf 2 jaar gaan kinderen al gedrag tonen waarin jongens en meisjes van elkaar
verschillen. Vanaf die leeftijd ga je al op onderzoek uit en kom je erachter of je
jongen of meisje bent.
2.4 Ontwikkelingstheorieën in het kort
Hieronder worden een aantal ontwikkelingstheorieën schematisch besproken:
• Freud: de psychoanalytische theorie
Freud stelde dat het denken en handelen van de mens bepaald wordt door seksuele en
agressieve driften die aangeboren zijn en gedurende het hele leven invloed blijven
uitoefenen. Volgens Freud ontwikkelt de persoonlijkheid zich in 5 stadia:
Orale fase Anale fase Fallische fase Latentiefase Genitale fase
0-1,5 jaar 1,5-3 jaar 3-7 jaar 7-11 jaar >11 jaar
Zuigen is de Sensaties die De fase krijgt De driftimpulsen De seksuele
belangrijkste bron verbonden zijn aan belangstelling voor worden minder en er gevoelens breken in
van lust, bijvoorbeeld de ontlasting spelen het genitale gebied. komt meer energie alle hevigheid los. De
duimzuigen. een rol. In de kleuterfase vrij voor leren en erotiek is vanaf dat
‘Zelf doen’ ontdekt het kind het sociale contacten moment gericht op
geslachtsverschil. buiten het gezin. andere personen.
• Piaget: theorie over de cognitieve ontwikkeling
Bij Piaget gaat het om de verstandelijke ontwikkeling en niet om leren. Door interactie met
de omgeving en door lichamelijke rijping ontstaan volgens hem vanuit reflexen steeds
complexere cognitieve vaardigheden.
Adaptie zijn de verandering in wijze van denken, om effectief te kunnen functioneren in
relatie tot de omgeving. Het bestaat uit 2 onderdelen.
Assimilatie Accommodatie
Het proces waarmee bestaande kennis en vaardigheden Het proces van aanpassing van bestaande vaardigheden of
worden gebruikt in nieuwe situaties. kennis om met een nieuwe situatie om te kunnen gaan.
Piaget beschrijft diverse stadia van cognitieve ontwikkeling. Hij heeft 4 stadia vastgesteld:
Sensomotorische fase Pre operationele fase Concreet-operationele Formeel-operationele
0-2 jaar 2-7 jaar fase fase
7-11 jaar >11 jaar
Het kind reageert Het denken van het kind Het egocentrische Het kind is nu in staat
motorisch op wat het wordt geleidelijk minder verdwijnt geleidelijk uit om zonder concreet
waarneemt. Voor het egocentrisch. Het is in het denken van het kind materiaal, abstracte
kind bestaan alleen staat om dingen van en hij leert om problemen op te lossen.
dingen die hij ziet. Het verschillende kanten te veranderingen in te
kind leert onderscheid te bekijken. schatten en er logisch
maken tussen zichzelf en mee om te gaan.
de omgeving.
, • Erikson: de psychosociale ontwikkeling
Erikson stelt dat de ontwikkeling volgens ontwikkelingswetten en een ontwikkelingsplan
verloopt, waarbij veiligheid en geborgenheid voor de ontwikkeling van groot belang zijn.
Erikson onderscheidt verschillende fases van elkaar:
Vertrouwen tegenover Autonomie tegenover Initiatief tegenover IJver tegenover
wantrouwen schaamte en twijfel schuldgevoel minderwaardigheid
0-1 jaar 2-3 jaar 3-6 jaar 7-12 jaar
Door continuïteit en Kinderen ontwikkelen Kinderen worden De schooljaren staan in
liefdevolle zorg voor het vaardigheden als toenemend autonoom het teken van het leren
kind, ontwikkelt het een zindelijk zijn, zich en ze tonen initiatief. Ze van veel vaardigheden
gevoel van basaal aankleden. beleven plezier aan op school en op sociaal
vertrouwen in ouders en vaardigheden die ze terrein. Ze willen
de omgeving. beheersen. bevestiging dat ze het
kunnen.
• Bowlby: het belang van gehechtheid
Bowlby stelt dat veiligheid de basis is voor de verdere ontwikkeling van het kind. Hij
concludeert: als een kind zich in de eerste drie jaar veilig voelt en daarbij gehechtheid toont,
op de opvoeder vertrouwt, is de basis gelegd voor zelfstandig handelen. Als een kind zich
veilig voelt, neemt het makkelijker initiatief en lost het makkelijker zelfstandig taken op. Dit
leidt tot een positief zelfbeeld: het kind heeft vertrouwen in zichzelf en in anderen.
• Bronfenbrenner: de ecologie van de menselijke ontwikkeling
Bronfenbrenner stelt dat de mens andere mensen om zich heen nodig heeft. Dat hij deel
uitmaakt van een gemeenschap. Hij stelt dat de oorzaak van elke ontwikkeling ligt in de
manier waarop de mens met zijn omgeving omgaat. Het totaal van omgevingsfactoren
neemt hij ‘het systeem’. Hij onderscheidt 5 netwerken van relaties:
Mesosysteem Exosysteem Chronosysteem Macrosysteem Microsysteem
Dingen die De kringen waarin Veranderingen in Religie, politiek, Het gezin zelf
kinderen buiten het de ouders levensomstandighe cultuur, plaats van
gezin beleven. verkeren. den die blijvende media in de
sporen achterlaten: samenleving
verhuizing
• Maslow: motivatietheorie
Volgens Maslow wordt het begin van het leven voornamelijk beheerst door fysieke
behoeften. Als aan die fundamentele behoeften is voldaan steken sociale behoeften de kop
op en worden zogenaamde egobehoeften belangrijk.
