Samenvatting brein en omgeving de eerste 1000 dagen (Deel 2)
Distale factoren: sociaaleconomische status
Noble & Giebler, 2020 The neuroscience of socioeconomic inequality
SES – Sociaaleconomische status
Het is een multidimensionaal construct:
- Individueel niveau: opleiding, beroep en inkomen of combinaties daarvan.
- Buurt SES: veiligheid, criminaliteit, type behuizing (huur/koop/flat/eengezinswoningen),
aanwezigheid van groen, bibliotheken etc. Kinderen die opgroeien in betere buurten hebben
ook kans om andere kinderen uit betere gezinnen te ontmoeten (en veiliger om te spelen). Het
effect van de buurt speelt nog mee boven het individuele niveau.
- Subjectieve sociale status: waar plaatst iemand zichzelf op de SES ladder?
Ook de mate waarin individuen beter of slechter toegang hebben tot materiële en sociale bronnen,
zoals voeding, huisvesting, veiligheid van de buurt, kwaliteit van de fysische omgeving, inkomen en
opleidingsniveau.
Vaak wordt hierbij ook de HLE meegenomen (home life environment). Zoals materiële middelen en
boeken (hoeveel boeken zijn er in het gezin?). Dit speelt ook een rol bij de ontwikkeling van kinderen.
De sociaaleconomische status van kinderen (SES) wordt vaak geoperationaliseerd als een
combinatie van het opleidingsniveau van de ouders, beroepsprestige en gezinsinkomen en in
verband gebracht met de cognitieve, sociaal-emotionele ontwikkeling en academische prestaties van
kinderen. Sociaal-economische verschillen in de neurale circuits van de neurocognitieve systemen zijn
al in het tweede levensjaar duidelijk en blijven gedurende het hele leven bestaan. Het wordt dan ook
later geassocieerd met taal en uitvoerend functioneren (onafhankelijk van genetische factor).
SES en hersenstructuur
Corticale grijze stof
SES is gekoppeld aan corticaal oppervlak, corticale dikte en volume grijze stof met name in de
frontale en temporale regio’s en de daarbij ontwikkeling van taal, aandacht, uitvoerende functie,
emotieregulatie en geheugen. Bevindingen over de SES gekoppeld aan corticale dikte waren meer
variabel, waarbij sommige studies (over het algemeen positieve) correlaties vonden maar andere
rapporteerden geen verband. Dit kan ook te wijten zijn aan het feit dat SES-koppelingen met corticale
dikte kunnen variëren met leeftijd of cognitieve vaardigheid.
Corticaal volume is het product van oppervlakte en dikte. Een verlaagde SES houdt verband met
algemeen lagere hoeveelheid grijze stofvolume en grijze stofdichtheid. Hoger inkomen gaat
gepaard met een grotere toename van het volume van de frontale en temporale grijze stof.
Subcorticale grijze stof
Er zijn veel studies die het verband tussen SES en hippocampus (belangrijk voor leren en geheugen)
hebben gelegd. Een lagere SES is in verband gebracht met een langzamere groei van de
hippocampus en deze verschillen in volume kunnen toenemen met de leeftijd. Ook de amygdala,
thalamus en striatum zijn in verband gebracht met sociaaleconomische achterstand maar deze
resultaten zijn minder consistent en kunnen verschillen per geslacht of leeftijd.
Witte stof
Dit is vooral gemeld in de microstructuur van de witte stof (vooral die plekken die uitvoerende
functies ondersteunen zoals taal en lezen). Verschillende onderzoeken hebben een hoger
opleidingsniveau in verband gebracht met een grotere fractionele ansiotropie (maat voor de
integriteit van de witte stof). Andere bevindingen hebben gesuggereerd dat SES de relatie tussen de
witte stof en cognitie kan matigen (dan is meer integriteit, betere prestaties op een executieve
functietaak).
SES en hersenfunctie
SES factoren zijn in verband gebracht met de hersenfunctie in rust.
,Hersenfunctie in rust (EEG en fMRI-onderzoek in rusttoestand)
Het EEG-vermogen bij de geboorte is gerelateerd aan zowel taal- als geheugenuitkomsten na 15
maanden. De onderzoekers vonden echter geen verband tussen SES en EEG-kracht bij de geboorte.
Een ander onderzoek suggereert dat een hogere SES op de leeftijd van 6 maanden geassocieerd is
met een groter hoogfrequent EEG-vermogen, wat verband houdt met de taalontwikkeling. Een ander
onderzoek toont ook hierbij aan dat het gezinsinkomen en opleidingsniveau op de leeftijd van 6
maanden verband houdt met de functionele connectiviteit in de verschillende netwerken (zoals
sensomotorisch). Daarnaast kan de functionele hersenontwikkeling gevoelig zijn voor
sociaaleconomische achterstanden in de buurt (dus niet alleen op gezinsniveau).
SES en taakgebaseerde hersenfunctie (ERP en fMRI)
Onderzocht wordt of SES een rol speelt bij de neurale verwerking van taal. Een studie rapporteert dat
de lateralisatie van de gyrus frontalis inferieur verband hield met de opleiding, maar niet met de
fonologische vaardigheid van kinderen (twee andere studies concluderen dit wel). Een ander
onderzoek vond SES verschillen in de neurale respons op het leren van nieuwe woorden.
De SES-verschillen zijn ook in de neurale basis van executief functioneren onderzocht. Een
onderzoek wees uit dat armoede in de buurt gerelateerd was aan de inferieure activering van de
frontale gyrus tijdens een responsinhibitietaak. Ander werk gericht op de verschillen de verwerking van
werkgeheugen, heeft gemengde resultaten opgeleverd.
Als laatste is het ook onderzocht in de neurale verwerking van emoties. Een studie rapporteerde dat
een lager gezinsinkomen en een lagere subjectieve sociale status geassocieerd waren met
verhoogde neurale activering tot boze gezichtsuitdrukking in de spoelvormige gyrus. Een studie van
moeders binnen 6 maanden na de bevalling, meldde dat een lager gezinsinkomen geassocieerd was
met gedempte amygdala reacties op positieve babygezichten (maar verhoogd op negatieve
babygezichten). Het kan dus leiden tot veranderingen in de neurale respons op emotioneel opvallende
gezichten.
Op ervaring gebaseerd
Zowel genetica als SES voorspellen onafhankelijk van elkaar academische prestaties. Verder was
SES verantwoordelijk voor meer dan 60% van de variantie in academische prestaties van genetica.
Kortom, verschillen in ervaring zijn dus verantwoordelijk voor sociaaleconomische verschillen in
hersenen en gedrag. Welke ervaringen kunnen hiervoor verantwoordelijk zijn? Er zijn twee mogelijke
mechanismen:
1. Cognitieve/taalkundige stimulatie thuis. Cognitieve en linguïstische stimulatie thuis kan een
rol spelen bij het ontstaan van sociaaleconomische ongelijkheden in de ontwikkeling van
hersengebieden die bijdragen aan taal- en cognitieve vaardigheden.
2. Stress in het gezin. Dit heeft ook effect op meerdere hersen- en lichaamssystemen.
College SES
SES, hersenen en kind uitkomsten
SES heeft invloed op de hersenstructuur en ontwikkeling. Dit kan dan invloed hebben op gedrag,
leren en ontwikkeling.
SES en hersenontwikkeling van de foetus
Al tijdens de zwangerschap heeft de SES-invloed op de hersenontwikkeling van de foetus. Dit heeft te
maken met de keuzes die moeder maakt wat betreft eten, stress etc.
- Hoger opleidingsniveau leidt tot meer witte stof.
- Hogere functie/beroep van de moeder leidt tot meer witte stof, groter cerebellum en grotere
hersenstam.
- Hoger opleidingsniveau leidt tot minder grijze stof (hier moet nog meer onderzoek naar
gedaan worden).
- Hogere SES (combi van opleiding en beroep) leidt tot groter volume 3 van 4 kwabben
(frontaalkwab, pariëtale kwab, temporale kwab)
- Hoger opleidingsniveau moeder _> kleiner volume occipitaal kwab.
SES, hersenontwikkeling en cognitieve presentaties
Lage SES (armoede) en hersenfuncties:
, - Minder sterk gespecialiseerde linker hemisfeer voor taalverwerking
- Minder efficiënt georganiseerde functionele netwerken (= communicatie van hersengebieden)
- Minder hersenactiviteit in hersengebieden die belangrijk zijn voor ruimtelijke waarneming en
rekenvaardigheden
Lage SES & Armoede: minder volume grijze stof.
Bij oudere kinderen, adolescenten en volwassenen hangt SES vooral samen met taal, executieve
functies en geheugen.
SES en hersenstructuur
Positieve relaties SES en grijze stof (hersengebieden die gerelateerd zijn aan ontwikkeling van taal,
aandacht, executieve functies, emotieregulatie en geheugen):
- Corticale oppervlakte (stabiliteit van 5-25 jaar)
- Corticale dikte (buurt-SES)
- Corticaal volume (= oppervlak + dikte). Als er armoede is tijdens de kindertijd, dan een kleiner
volume 25 jaar later en dat kan leiden tot meer gedragsproblemen.
- Volume subcorticale gebieden: langzame groei en kleiner volume van hippocampus, maar ook
structurele verschillen in amygdala, thalamus en striatum, hoewel minder consistent.
Positieve relaties SES en witte stof (hersengebieden die gerelateerd zijn aan ontwikkeling van taal,
aandacht, executieve functies, emotieregulatie en geheugen):
- Hogere SES mogelijk buffer voor neurobiologische risico’s.
SES en hersenfunctie
- Hersenactiviteit in rust: positieve relaties tussen SES en functionele netwerken.
- SES verklaarde 60% meer variantie in schoolvaardigheden dan genetische factoren.
- Mediatoren: cognitieve en taalstimulering en stress in het gezin.
Uit het model van Tooley blijkt dat een enkel negatief event, nog niet veel invloed hoeft te zijn op de
ontwikkeling van een kind. Het zijn vooral de factoren die langdurig aanwezig zijn (zoals ziekte en
armoede in het gezin). Dat zorgt ervoor dat de hersenen zich sneller rijpen en dan is er minder
plasticiteit.
Aan de positieve kant blijkt dat een veilige gezinssituatie ook belangrijk is. Maar als het gaat om de
hersenontwikkeling, dan gaat het om gebeurtenissen die echt impact hebben (dus bijvoorbeeld het
krijgen van een verjaardagsbox).
SES en hersenontwikkeling in de vroege kindertijd: stress
Lage SES als experience-dependent context: gebrek aan duidelijke structuur, routine en regels. De
omgeving is voor kinderen uit laag SES-gezinnen meer chaotisch, gedesorganiseerd en weinig stabiel
> slechtere ontwikkeling van de executieve functies.
Hoge mate van chronische stress in een gezin.
Chronische stress en plasticiteit
Chronische stress versnelt de rijping van hersenen en lichaam. Minder neuroplasticiteit;
, - Vaker beroep doen op stress systeem (vooral de amygdala en prefrontale cortex) voor
snellere rijping van dit systeem.
- Stress vergroot cortisol niveaus en allostatische lading.
- Omgeving vraagt om volwassenheid: aanpassen aan de omgeving (Developmental Support
Hypothesis)
Blootstelling aan veel stressoren heeft een negatief effect op het functioneren, maar ook de
ontwikkeling van de prefrontale cortex daarmee op de executieve functies.
SES en hersenontwikkeling in de vroege kindertijd: chronische stress en plasticiteit
Dit komt uit onderzoek naar voren met knaagdieren: Limited bedding and nesting model. Bij
onvoorspelbaar verzorgingsgedrag van moeder;
- Meer cortisol bij pups en snellere rijping van hersenen
- Afname van de plasticiteit
- Afname van de cognitieve functie
Stress via cognitieve enrichment: herhaalde blootstelling, aanpassing aan omgeving op basis van
verwachtingen over toekomst ook ten koste van plasticiteit.
SES en hersenontwikkeling in de vroege kindertijd: stimulering
Dus de cognitieve stimulering (dus bijvoorbeeld taalstimulering) en stimulering vanuit de
ontwikkeling. De cognitieve stimulering gaat echt om de visuele omgeving (om de ouders die
interacties hebben met de kinderen met een gevarieerde taal).
- Scaffolding: aanwezigheid van een opvoeder die met het kind interacteert waarbij strategieën
worden toegepast die het leren bevorderen.
- Hierdoor wordt de communicatie tussen de sensorische hersengebieden (met name de
visuele gebieden) en de prefrontale cortex bevorderd: het legt een basis voor meer complexe
informatieverwerking die nodig is voor executief functioneren.
Dit kan gedaan worden door aandacht te richten op en reguleren (door ‘child directed speech’ en
‘joint attention’). Dit leidt tot meer activiteit in prefrontale cortex en betere executieve functies.
Belangrijk:
- Om het kind voor- tijdens- te vertellen wat er gaat gebeuren (bijvoorbeeld met optillen of
aankleden).
- Child-directed speech.
- Ondersteuning vanuit de gezichtsuitdrukkingen & dichtbij komen bij het kind om contact te
zoeken met het kind.
- Vragen stellen om een kind uit te nodigen
