Samenvatting
Aardrijkskunde & Didactiek
Bronnenboek
- Hoofdstuk 1: Kenmerken van aardrijkskunde op basisschool en op pabo
- Hoofdstuk 2: Basisconcepten, kerndoelen en leerlijnen
- Hoofdstuk 3: Kaarten, kaartvaardigheden en kaartbeeld
- Hoofdstuk 4: Kaarten: gebruik en toepassingen
- Hoofdstuk 5: Dampkring
- Hoofdstuk 6: Aardkorst
- Hoofdstuk 7: Landschappen in Nederland
- Hoofdstuk 8: Mens en werk: de economische sectoren
- Hoofdstuk 9: Verhuizen over grenzen: binnen- en buitenlandse migratie
Deel 1
Aardrijkskunde op de pabo en in het basisonderwijs
Hoofdstuk 1 – Kenmerken van aardrijkskunde op de basisschool en op de pabo
1.1 Aardrijkskundeonderwijs
Er is de laatste tijd veel commentaar geleverd op het niveau van pabo-studenten. Gaat dan vooral om taal, rekenen en
kennis van de geschiedenis. Aardrijkskune wordt nauwelijks genoemd, terwijl d.m.v. dit vakgebied kinderen en jongeren
zich leren oriënteren in de wereld. Ook leren ze samenhang tussen actuele gebeurtenissen te ontdekken.
Aardrijkskundeonderwijs is een vergaarbak geworden van ‘incidents en accidents’. Er wordt niet meer gekeken naar de
oorzaken en achtergronden van gebeurtenissen. Er wordt geen aandacht besteed aan het onderzoeken van ruimtelijke
verschijnselen door te analyseren en zelf een mening over te vormen. Juist op deze manier ontwikkelen de kinderen zich tot
mondige wereldburgers die met respect kunnen samenleven met elkaar, natuur en milieu.
1.2 Het vak aardrijkskunde
Basisschoolkinderen en jongeren in de basisvorming vinden aardrijkskunde erg boeiend. Klokhuis, Willem Wever, National
Geopgraphic en Discovery zijn erg populair. Daarentegen worden aardrijkskundelessen op school wel als saai ervaren:
teveel lezen en schrijven. Dat is niet uitdagend! Veel docenten maken enkel gebruik van alleen aardrijkskundemethode als
informatiebron, waar dit dus het geval bij is. Er is veel meer: eigen omgeving, concrete lesmaterialen, foto’s etc. Deze wordt
nauwelijks structureel ingezet. Hierdoor leren kinderen alleen voor een cijfer en vergeten vervolgens alles weer.
1.3 Ontwikkelingen in het aardrijkskundeonderwijs
De ontwikkelingen rondom het aardrijkskundeonderwijs:
Basisschoolleerlingen krijgen in de bovenbouw per week maar één uur aardrijkskunde.
Er wordt vaak alleen gewerkt met de methode en niet met andere bronnen.
40% van de basisscholen gebruikt een niet-actuele aardrijkskundemethode.
Op een aantal niveaus van het vmbo zijn aardrijkskunde en geschiedenis van het lesrooster verdwenen en
vervangen door ‘mens en maatschappij’.
Leerkrachten in V.O. beginnen weer van voor af aan met hun lessen, ondanks kinderen in B.O. ook al
aardrijkskundeles hebben gehad. Er wordt dus niet gewerkt met doorgaande leerlijnen.
In onderwijs wordt het kunnen opzoeken van informatie op internet als doel gezien, hoewel veel kinderen geen
‘mental map’ hebben om nieuwe kennis aan op te hangen.
Aardrijkskunde op de lerarenopleidingen basisonderwijs:
PABO studenten hebben weinig parate kennis over aardrijkskundige onderwerpen.
Op veel lerarenopleidingen basisonderwijs is de aandacht voor aardrijkskunde geminimaliseerd, omdat de
instromende studenten al voldoende niveau zouden hebben getuige hun diploma. Hierdoor hebben de
bovenbouwleerlingen vaak meer kennis, dan de stagiair zelf.
Veel pabo-studenten hebben tijdens stage een mentor die alleen methodelessen geeft.
Uitdaging voor de PABO: kennis bij haar leerlingen reactiveren en gaten in kennis weg werken!
,Hoofdstuk 2 – Basisconcepten, kerndoelen en leerlijnen
2.1 De geografische kubus
Bij aardrijkskundeonderwijs gaat het erom om inzicht te krijgen in de ruimtelijke spreiding van en de onderlinge samenhang
tussen ruimtelijke elementen en processen op het aardoppervlak. De geografische kubus is het belangrijkste hulpmiddel bij
aardrijkskundig bronnenonderzoek. Deze kubus heeft drie hoofdlijnen:
1. Hoogtelijn, informatiebronnen. Binnen aardrijkskunde is het belangrijk om informatie te verzamelen uit
verschillende informatiebronnen. De kaart staat centraal.
2. Breedtelijn, bestaansdimensies. Er zijn zes dimenties die samen inrichting van ruimte om ons heen bepalen:
e
natuurlijke, economische, sociale, culturele, politieke en historische. (7 is ruimtelijke: resultaat van alle andere)
3. Dieptelijn, geografische vierslag. Geografische denkkader wordt gevormd door vier fases die gebaseerd zijn op
basale en geografische vragen: waarnemen en beschrijven, verklaren, herkennen en toepassen en waarderen.
Als leerkracht in het B.O. wordt van je verwacht dat je het 8+- niveau beheerst. Om dit te krijgen en behouden, is het
belangrijk om bronnenonderzoek te doen. Dit omvat grofweg zeven onderzoeksstappen:
1. Hoofd- en deelvragen aanscherpen
2. Hypothese opstellen
3. Bronnen onderzoeken
4. Verbanden leggen
5. Vergelijkingen maken
6. Conclusies trekken
7. Waarderen
2.2 Visual learning
Met behulp van visual learning kan op een grafische manier met kennis en ideeën worden gewerkt en informatie worden
gepresenteert. Op deze manier worden de gedachten van leerlingen verhelderd, het begripsvermogen vergoot, nieuwe
kennis geïntergreerd en kan de leerkracht zien wat leerlingen wel of niet begrijpen. De meest gebruikte hulpmiddelen voor
deze techniek zijn:
Woordspinnen: visueel opgebouwde overzichten die laten zien hoe verschillende categorieën van informatie met
elkaar in verband staan. Worden gebruikt voor brainstormen en informatieanalyse bij bijv. een vak als begrijpend
lezen.
Associatiediagrammen: helpen leerlingen bij het brainstormen, het oplossen van problemen het plannen van hun
werk. (woordweb)
Conceptuele diagrammen: illustreren met grafische middeleen de verbanden tussen elementen. Stimuleren de
kennisontwikkeling van kinderen door de kennis te organiseren met verbanden die er tussen begrippen zijn.
2.3 Kerndoelen voor het basisonderwijs
De huidige kerndoelen voor het basisonderwijs zijn in 2005 in werking getreden. De kerndoelen van aardrijkskunde zitten in
het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld en vooral in het deelgebied Ruimte. Deze algemeen geformuleerde
kerndoelen zijn weer gekoppeld aan vijftig geotopics en twaalf doorgaande leerlijnen aardrijkskunde voor 4- tot 16- jarigen.
Bij Oriëntatie op jezelf en de wereld gaat het om de behoefte van de leerling om zich te ontwikkelen en de noodzaak om je
te ontwikkelen als burger. Hierbij is aandacht voor het vervullen van verschillende rollen in de maatschappij. Het draait om
respect voor mens en natuur.
2.4 Aardrijkskundige thema’s in vijftig geotopics
Aardrijkskundige inhoud op de basisschool en in de basisvorming in 5 delen met in totaal 50 geotopics.
Geografische 1. Oriëntatie 3. Topografie
basisvaardigheden 2. Kaartlezen 4. Kaartgebruik
De aarde: 5. Planeet aarde 9. Klimaat en milieu
natuurlijk! 6. De dampkring 10. Aardkorst in beweging
7. Het weer 11. Kringloop van het gesteente
8. Klimaten van evenaar tot pool 12. Bodemschatten uit het verre
, verleden
Nederland: van 13. Hoog-Nederland 21. Overheid en non-profitinstellingen
hoog tot laag 14. Laag-Nederland 22. Randstad Holland en de Mainports
15. Landschappen in Laag- en Hoog- 23. Strijd om de ruimte: het Groene hart
Nederland 24. Binnelandse migratie
16. Eeuwige strijd tegen het water 25. Immigranten uit de West en de Oost
17. Beroepsbevolking en economische 26. Gastarbeiders en gezinshereniging
sectoren 27. Vluchtelingen en asielzoekers
18. Landbouw, mijnbouw en visserij 28. Demografische ontwikkelingen
19. Industrie en milieu
20. Commerciële dienstverlening
Europa: 29. EU: eenheid of verscheidenheid? 35. Grenzen aan de groei?
werelddeel zonder 30. Brussels lef: de EC en het EP 36. De wet van de remmende voorsprong
grenzen 31. Brussels lof: EU-landbouwbeleid naar 37. Welvaart in het Hoge Noorden
de markt 38. Meer dan citruc en costa’s
32. Industrie en transport in Europa 39. Van plan tot markt
33. Europees milieubeleid 40. Regionalisering: verscheidenheid in
34. Fort Europa: open of gesloten eenheid
buitengrenzen?
De wereld: 41. Wereldhandel: Dutch Treat of Fair 46. Zwart-wittegenstellingen in donker
mensenwerk! Trade Afrika
42. Mondiale cultuurgebieden 47. Olie op de golven?
43. Noord-Zuid: Human Development 48. Booming Asian business
44. VS: de reus wankelt 49. Vuurgoden en watermonsters op de
45. Fazenda’s en favela’s sawa’s
50. Down-under: de Groote Leegte
2.5 Werken met leerlijnen
Pas bij de leerlijnen kun je zien wat je concreet kunt doen in een groep. Met de doorgaande leerlijnen van 4 tot 16 jaar kun
je ook zien wat kinderen al weten en wat ze later nog zullen leren. Als je hier geen gebruik van maakt, zullen je lessen
context en structuur missen.
1. Aardrijkskunde in de onderbouw
Hier spreek je van wereldoriënterend onderwijs, waarbij vooral in thema’s en projecten gewerkt wordt die aansluiten bij de
leef- en belevingswereld van de kinderen. Daarnaast is er veel aandacht voor het ontwikkelen van de mentale map,
waarvoor kinderen moeten kunnen objectiveren en structureren. Als de kinderen deze kunnen vormen, wordt er gewerkt
aan plattegrondbesef, oftewel het aanvankelijk kaartlezen.
2. Aardrijkskunde in de bovenbouw
Hier gaan de meeste kinderen met een methode werken. In groep 5 wordt gewerkt aan het technisch kaartlezen, waarna
de kinderen in groep 6 toe zijn aan het voortgezet kaartlezen. Ze beginnen met thema’s uit de omgeving en gaan via NL en
Europa naar de hele wereld of aarde in groep 8. Bij dit thematisch werken wordt gebruikgemaakt van voorbeeldregio’s of
exempels aan de hand waarvan de kinderen ook langzamerhand de topografie leren. Aan de opbouw van lesinhouden kun
je zien dat het perspectief steeds verder van de omgeving van de leerling afschuift, oftewel ‘expanding horizon’. De blik
gaat van microniveau, via meso- naar macroniveau.
Deel 2
Kaart en atlas: het geografische instrumentarium
Hoofdstuk 3 – Kaarten, kaartvaardigheden en kaartbeeld
3.1 Wat is een kaart?
De kaart en de atlas zijn de onmisbare aardrijkskundige hulpmiddelen bij het verkennen en onderzoeken van de
geografische ruimte en de daarin voorkomende ruimtelijke elementen en processen. Toch zijn er veel mensen
kaartanalfabeet, doordat er te weinig aandacht is geweest voor ruimtelijke oriëntatie bij het aanleven van topografie.
Foto’s of kaarten van gebieden kunnen vanuit vier verschillende perspectieven gemaakt worden:
1. Grondperspectief of grondfoto’s
2. Vogelvluchtperspectief of panoramafoto’s
