Samenvatting
gedragswetenschappen
Leerjaar 2, periode 1
Week 1
Leven met een psychisch zieke ouder
Een derde van de kopp-kinderen krijgt zelf geen problemen, een derde tijdelijke problemen en een
derde ernstige psychische problemen. Sommige factoren zoals het hebben van twee psychisch zieke
ouders, vergroten het risico om zelf ziek te worden. De aanwezigheid van empathische en emotioneel
beschikbare gezonde ouder kan een tekort van de andere ouder compenseren. Er wordt daarom
gesproken van beschermende en risicofactoren. Hierbij geldt niet perse dat de afwezigheid van een
beschermende factor een risicofactor is. Bij het voorspellen van latere problematiek gaat het altijd
om een combinatie van meerdere factoren die elkaar onderling beïnvloeden. Psychische problemen
zijn multi causaal.
De diagnose van de ouder zegt niet over het risico dat het kind loopt of de ernst van de
situatie. Er is voor psychische stoornissen geen hiërarchie in de mate van lijden, ouderlijke
beperkingen en invloed op de kinderen. Een stoornis kan invloed hebben op de dagelijkse verzorging
van het kind en huishouden, sociaal functioneren, stemming, emotionele beschikbaarheid, aanbod
van contact- en stimulatie, energieniveau en het cognitief functioneren.
Van alle Nederlanders met een psychische stoornis blijkt nog niet eens een derde deel
professionele hulp bij geestelijke gezondheidszorg te zoeken. Voordat ouderen hulp gaan zoeken gaat
er nog een hoop aan vooraf, namelijk; ziektebesef, zorg om de impact op het kind, een hulpvraag en
het kennen van de juiste route naar een hulpverlener of GGZ-instelling. In Nederland mag een
behandeling pas plaatsvinden als er toestemming is van de betrokkene. Een gebrek aan ziekte-inzicht
blijkt een belangrijke risicofactor te zijn. Volgens de onderzoekers kan het meten van ziekte-inzicht
één van de indicatoren zijn bij het bepalen of de zieke ouder voldoende competente is een kind op te
voeden.
De gezonde partner van een zieke ouder kan van onschatbare waarde zijn voor zijn/haar kind,
maar het leven met iemand die lijdt aan een psychische stoornis trekt een behoorlijk zware wissel op
het dagelijks leven. De gezonde ouder zal zich moeten inspannen om gezond te blijven en de juiste
hulp te krijgen. En naast deze taken is er nog een zeer belangrijke; de relatie met de zieke partner
liefdevol houden.
Huwelijksproblemen verklaarden in verschillende onderzoeken aanpassings- en
gedragsproblemen bij kinderen met een depressieve ouder. De opvoeding van zieke ouders kenmerkt
zich vaker door vlakke emoties, minder lichamelijk contact, minder goedkeuring, geringe spontaniteit,
minder responsiviteit, minder voorspelbaarheid en meet boosheid. Ook kunnen emotionele of
lichamelijke verwaarlozing en lichamelijke, geestelijke of seksuele mishandeling voorkomen.
De leeftijd waarop het kind geconfronteerd wordt met de zieke ouder maakt zeker een
verschil. Er zijn grofweg twee mogelijkheden: 1. Het kind groeit op bij een chronisch zieke ouder. 2.
Het kind krijgt op een bepaald moment te maken met ouderlijke psychische symptomen die het
gezinsleven verstoren. Bij de kinderen die vanaf de geboorte al een zieke ouder hebben, ontstaan er
meestal hechtingsproblemen. Bij de kinderen die op latere leeftijd een zieke ouder krijgen, is er meer
sprake van verliesverwerking; de ouder is weg en er is een ‘andere ouder’ voor teruggekomen.
Kwetsbaarheids-model: hierin worden alle aangeboren kwetsbaarheid en de mogelijk
activerende rol van stress samengebracht in het verklaren van psychische stoornissen. Meer van het
één, vraagt volgens dit model om een minder grote rol van het andere ingrediënt. Het model is
bijzonder relevant voor kinderen met een psychische zieke ouder, omdat veel gebeurtenissen
,waarmee zij te maken kunnen krijgen in hun potentie acuut of chronisch stressvol, en daarmee
risicovol, zijn.
Stress: ontstaat als er geen evenwicht meer is tussen draagkracht en draaglast. Bij tijdelijke
stress is zo’n stressreactie vooral erg nuttig. Risicovoller wordt het als de oorzaken van stress
langdurig aanwezig zijn en het lichaam vragen lange tijd alles op alles te zetten om het interne
evenwicht te bewaren. Het gevolg; fysieke en psychische klachten die eerst fluisteren om aandacht,
vervolgens gaan roepen en bij voortdurend negeren zo hard gaan schreeuwen dat ze wel serieus
genomen moeten worden. Belangrijk hierbij is dat het gaat om klachten die niet vanzelf weer
overgaan als de oorzaak van stress verdwenen is en die zonder een goede kennisname van de
voorgeschiedenis niet altijd worden herkend als chronische stressklachten.
Week 2
Leven met een psychisch zieke ouder
Stressvolle factoren
Dreiging tot zelfmoord; het komt voor dat een kind geconfronteerd wordt met een zelfmoordpoging
van de ouder. Er kunnen indirecte of directe verbale dreigingen zijn. Kinderen die hier mee te maken
hebben gehad beschreven naast gevoelens van onvermogen en angst, ook gevoelens van
onbelangrijkheid, er niet meer toe doen. Een ouder daadwerkelijk verliezen aan een zelfgekozen dood
is een van de moeilijkste confrontaties die een kind kan meemaken. Schaamte, schuldgevoel, angst en
gevoelens van falen gaan bij zowel volwassenen als kinderen hand in hand met het verliezen van een
geliefde door zelfmoord. Kinderen die meer hebben gezien dan hun lief is, kunnen symptomen
ontwikkelen die aan een (acuut) psychotraumatisch stresssyndroom (PTSS) doen denken. Een
zelfgekozen dood kan ook heftige schuldgevoelens aan de oppervlakte brengen. Zelfverwijten als ‘Had
ik maar…!’ kunnen een grote rol gaan spelen. Deze gevoelens kunnen niet altijd onder woorden
worden gebracht, maar kunnen wel degelijk chronische stress opleveren. Ook kunnen ze met weinig
mensen praten en dit geeft eenzaamheid. Naast de confrontatie met het andere, vreemde gedrag van
de ouder, kan het kind soms ook te maken krijgen met opnames in een psychiatrisch ziekenhuis of op
de psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis (PAAZ). Dit is soms meer dan ze aankunnen,
om hun ouder zo te zien. Dergelijke traumatische herinneringen kunnen voorkomen worden al de
gezonde ouder en de hulpverleners zorgvuldig omgaan met de peuter, kleuter of puber die zijn vader
of moeder gaat bezoeken in een gebouw waar zelfs volwassenen zich onbehaaglijk angstig voelen. De
eerste vraag die gesteld moet worden is of het kind eraan toe is om zijn zieke ouder te bezoeken.
Tenslotte is ieder kind ander, het ene kind is gevoeliger voor sfeer en onbekende situaties dan een
ander. Als het kind zijn ouder graag wil bezoeken dan dient de gezonde ouder, liefst samen met een
hulpverlener, het kind grondig voor te bereiden op een manier die hij begrijpen kan. Het kind moet
vragen kunnen stellen en de ouder moet vertellen om wat voor ziekenhuis of afdeling het gaat. Na
afloop met het kind praten en vragen beantwoorden houdt de communicatie open en geeft ruimte
voor ontlading van spanning.
Geweld; in 1997 kwam naar voren dat 45% van de totale Nederlandse bevolking ooit
slachtoffer was van een vorm van geweld achter de voordeur, huiselijk geweld dus. Er zijn geen cijfers
bekend over huiselijk geweld bij een gezin met psychiatrische aandoeningen. Huiselijk geweld kan
zowel geestelijk, lichamelijk en seksueel worden geuit, maar allemaal verwijzen ze naar de aantasting
van de persoonlijke integriteit van het slachtoffer. Uit onderzoek blijken isolatie, alcoholgebruik, stress
en leefomstandigheden de kans op huiselijk geweld te vergroten, allemaal factoren die bij gezinnen
die in een negatieve spiraal terechtgekomen zijn vaak een rol spelen. Medewerkers van de Raad voor
Kinderbescherming constateren huiselijk geweld vooral bij ouders die in scheiding liggen of te
kampen hebben met psychische of verslavingsproblematiek.
, Chronische stressvolle factoren;
Ouder van de ouder; in gezonde gezinnen ontvangen kinderen meer dan dat zij geven. In gezinnen
waar een ouder lijdt aan een psychische ziekte ruilen sommige kinderen hun kind-zijn in voor de rol
van ouder. Deze kinderen ervaren dat ze niet meer lastig zijn, maar belangrijk en nodig. Dit noemen
we parentificatie; het kind of de adolescent neemt verantwoordelijkheden en bepaalde, of alle, rollen
over van de ouder. Er zijn verschillende subtypen en variaties in de mate van parentificatie. Een kind
dat zijn kindertijd inlevert, loopt het risico geen normale ontwikkeling te doorlopen en kan daar later
een hoge prijs voor betalen; fysieke en emotionele overbelasting, invloed op de schoolprestaties, het
negeren van een eigen ontwikkelingsstadia zoals het vormen van een identiteit en het opbouwen van
autonomie en intimiteit, het aangaan van disfunctionele liefdesrelaties en disfunctioneel ouderschap
waardoor de eigen kinderen geparentificeerd kunnen raken. Niet alle koppers krijgen een ouderrol
toebedeeld. Soms geld het slechts voor één kind in het gezin, vaak de oudste of de oudste dochter
lijkt degene te zijn die de verzorgende rollen toebedeeld krijgt.
Maskerade; sommige koppers zeggen vroeger een masker gedragen te hebben. Hun waren
gevoelens maskeerden ze achter een glimlach. Noem het gerust een overlevingsstrategie om staande
te blijven binnen een bepaalde gezinsstructuur. Ook dit mechanisme zorgt ervoor dat het lichaam de
stress en opgeslagen emoties niet kan loslaten.
Geheimhoudingsplicht; sommige ouder drukken hun kind op het hart buitenshuis niet te
praten over wat er in het gezin speelde. Andere kinderen hebben het zwijggedrag van hun ouders
gekopieerd zonder dat hun ouders daarom vroegen. In gezinnen waar de ziekte en pijnlijke situaties
of veranderingen worden doodgezwegen is met meestal ook vertrouwd met het negeren van de
bijbehorende emoties. Het binnenhouden van emoties levert meer stress op dan nodig en gevoelens
van eenzaamheid. Door een gebrek aan openheid ontberen deze kinderen troost, erkenning,
aandacht en begrip. Sommigen vatten dit gemis pijnlijk samen met het woord ‘liefde’. De
geheimhouding is bedoeld om het kind en het gezin te beschermen tegen negatieve gevolgen zoals
stigmatisering, afwijzing en uitsluiting. Zo’n geheim kan onder andere leiden tot meer lichamelijke
klachten, minder zelfwaardering, meer neerslachtigheid en meer gevoelens van eenzaamheid.
Ouders bleken in het algemeen moeite te hebben met communiceren, zeker als het emotionele
aangelegenheden betreft die hen kwetsbaar maken. Hier liggen twee uitdagingen; de ouders
enerzijds overtuigen van het belang van communicatie en hen anderzijds communicatieve
vaardigheden bijbrengen.
Vragen staat vrij; het is belangrijk dat kinderen de gelegenheid krijgen vragen te stellen. Als
het bespreken van de ziekte een taboe is en het kind kan geen vragen stellen, kan de kinderlijke
fantasie op hol slaan. Zorgen dat je als ouder weet waar je het over hebt, kan bij het kind veel angst
en bezorgdheid wegnemen.
Spelen; om een kind te zijn is het belangrijk om te spelen. Veel spelletjes worden gedaan met
andere kinderen en stimuleren de sociale ontwikkeling. Veel koppers geven aan geen vriendjes of
vriendinnetjes mee naar huis te nemen uit angst of schaamte.
Een gebrek aan steun; of er wel of geen steun van buitenaf is ervaren, is natuurlijk een
subjectieve beoordeling. Kinderen ervaren de aangeboden steun niet altijd als iets dat aansluit bij
hun behoeften. Soms is er daadwerkelijk geen steun van buitenaf. Dit kan meerdere oorzaken
hebben, soms raakt een gezin geïsoleerd, omdat er sprake is van een ziektebeeld dat gepaard gaat
met een gebrek aan ziekte-inzicht of dat een sociaal isolement in de hand werkt. Soms worden de
kinderen gewaarschuwd de vuile was niet buiten te hangen of nemen ze die houding over van hun
ouders. Soms kan de omgeving niet omgaan met een psychische ziekte en kiest het hazenpas. En niet
zelden spelen meerdere van deze factoren tegelijk een rol. Gepast open zijn over de ziekte en de
problematiek binnen het gezin kan hulptroepen mobiliseren en steun van buitenaf genereren. Het is
in het belang van het kind dat het gezin niet in een isolement terecht komt. Daarom is het verbreken
van het taboe en de stigmatisering rondom psychische problematiek een maatschappelijke
verantwoordelijkheid. Er zijn kinderen die niets vragen en niet klagen, omdat zij bovenop de
problemen die er al spelen de ouders niet nog meer last willen bezorgen. Deze kinderen vallen niet
op en lijken op het eerste gezicht ontzettend goed met de problemen thuis om te kunnen gaan. Voor
