Samenvatting artikelen Kernthema’s
Bestuurs- en Organisatiewetenschap
Inhoud
Goffman, Erving (1983 [1959]). De dramaturgie van het dagelijks leven: Schijn & werkelijkheid in
sociale interacties [The presentation of self in everyday life], hoofdstuk III ‘Gebieden’, 100-123.
Utrecht: Bijleveld. .................................................................................................................................... 2
Chen, K.K. (2013) Organic and mechanistic forms. In E.H. Kessler (Ed.), 518-520. ................................. 6
Suddaby, R. (2013) Institutional theory. In E.H. Kessler (Ed.), 579-383. .................................................. 8
Morgan, Gareth (1989). Do organizations “enact” their environments? In Morgan, G. (Ed.) Creative
organization theory: A resource book. Tekst 37: 91-96. Londen: Sage. ................................................ 11
Mintzberg, Henry, Quinn, J.B. & Ghoshal, S. (1998). Dealing with structure and systems. In Mintzberg,
H., Ghoshal, S. & Quinn, J.B. (Eds.). The strategy process: concepts, contexts, cases. Londen: Prentice
Hall, p. 331-353. .................................................................................................................................... 15
Martin, J. (2013) Organizational culture theory. In E.H. Kessler (Ed.), 535-539. ................................... 24
Young, E. (1989). On the naming of the rose: Interests and multiple meanings as elements of
organizational culture. Organization studies, 10(2), 187-206. .............................................................. 27
,Goffman, Erving (1983 [1959]). De dramaturgie van het dagelijks
leven: Schijn & werkelijkheid in sociale interacties [The presentation of
self in everyday life], hoofdstuk III ‘Gebieden’, 100-123. Utrecht:
Bijleveld.
Onder gebied verstaan we elke plaats die in zekere mate begrensd wordt door barrières die de
waarneming belemmeren. Dikke glaswanden kunnen bijvoorbeeld wel audio isoleren, maar niet de
visie van een persoon.
Wanneer wij uitgaan van een bepaalde voorstelling als referentiepunt, kan het soms nuttig zijn de
term façadegebied te hanteren om de plaats aan te duiden waar de voorstelling gegeven wordt. Het
vaste teken-gevend instrumentarium van een dergelijke plaats noemen we de entourage. Iemands
voorstelling in een façadegebied kan gezien worden als een poging de schijn te wekken dat zijn
activiteit in dat gebied bepaalde maatstaven volgt en belichaamt. Deze maatstaven vallen mijns
inziens in een tweetal ruime categorieën uiteen. 1) De manier waarop degene die de voorstelling
geeft de leden van het publiek bejegent terwijl hij met hen verwikkeld is in een gesprek of in een
uitwisseling van gebaren die als vervanging voor een gesprek dienen. Dergelijke maatsteven worden
soms aangeduid als beleefdheidsvormen. 2) De manier waarop iemand die een voorstelling geeft zich
gedraagt terwijl hij zich weliswaar binnen het visuele of auditieve bereik van het publiek bevindt,
maar niet noodzakelijkerwijs met hen in gesprek is. De term decorum zal gebruikt worden om deze
maatstaf aan te duiden.
Wanneer wee de vereisten van het decorum in een gebied nader bezien, kunnen we de categorie
weer verdelen in twee subcategorieën: de morele en de instrumentele. Morele vereisten zijn doel in
zichzelf en betreffen meestal regels die inhouden dat mensen zich van inmenging in andermans zaken
en molestering van andere personen onthouden moet, regels aangaande seksueel gepast gedrag,
eerbiediging van sacrale plaatsen, enzovoort. Instrumentele vereisten zijn geen doel in zichzelf en
betreffen meestal plichten zoals een werkgever die van zijn werknemers zou mogen eisen – zorg voor
eigendommen, handhaving van een bepaald niveau van werk, enzovoort.
Een van de vormen van decorum die mens in sociale instellingen bestudeerd heeft, behelst datgene
wat we druk-bezig-zijn zouden kunnen noemen. In vele instellingen heerst niet alleen de afspraak dat
de personeelsleden een bepaalde hoeveelheid werk moeten verrichten in een bepaalde tijd, maar
ook dat zij bereid moeten zijn om desgewenst de indruk te wekken dat zij op een bepaald moment
hard aan het werk zijn.
Van een beschouwing over druk-bezig-zijn komt men gemakkelijk tot een beschouwing over andere
maatstaven die gelden voor de werkactiviteit waarbij een bepaalde uiterlijke schijn – zoals tempo ,
efficiëntie, enzovoort – moet worden opgehouden. Van een beschouwing over het werk in het
algemeen komt men gemakkelijk tot een beschouwing van andere belangrijke aspecten van het
decorum, zowel instrumenteel als moreel, dat in werkomgevingen in stand gehouden wordt,
bijvoorbeeld: het soort kleding, de verboden vormen van amusement, enzovoort. Het druk-bezig-zijn
wordt gewoonlijk gezien als een last die in het bijzonder op de lager geplaatsten rusten.
Het zal duidelijk zijn dat mensen die de verplichting hebben tot druk-bezig-zijn en mensen op de
verplichting rust tot niet-druk-bezig-zijn weliswaar vaak de twee tegenovergestelde polen van de
sociale rangorde bezetten, maar dat zij zich toch aan dezelfde kant van het voetlicht moeten
opstellen.
,Het gebied achter de coulissen
Het is duidelijk dat de geaccentueerde feiten op het toneel komen in wat ik het façadegebied heb
genoemd; het zal evenzeer duidelijk zijn dat er nog een ander gebied – een achterafgebied, een
gebied achter de coulissen – moet zijn, waar de verborgen feiten aan het licht komen. Een
achterafgebied of gebied achter de coulissen kan gedefinieerd worden als een plaats waar men,
gegeven een bepaald voorstelling, de indruk die deze voorstelling tracht te wekken willens en wetens
en op een vanzelfsprekende manier kan ontkrachten. Hier worden illusies en impressies openlijk in
elkaar gezet.
Het achterafgebied van een voorstelling is zeer vaak gelokaliseerd aan de rand van de plaats waar die
voorstelling gepresenteerd wordt, en wordt ervan geïsoleerd door een scheidingswand en een
bewaakte doorgang. Zo kan iemand die op het voortoneel een voorstelling geeft, tijdens zijn optreden
bijstand van achter de coulissen krijgen. Hier zullen geen leden van het publiek kunnen
binnendringen. Dit is een zeer veel gebruikte techniek om de indruk die men maakt onder controle te
kunnen houden.
Het beheersen van het gebied achter de coulissen speelt een belangrijke rol in de beheersing over de
werksituatie, waarmee mensen zich proberen af te schermen van de veeleisende verplichtingen die
van alle kanten op hen afkomen. Wanneer bijvoorbeeld de klant terugkomt om zijn auto weer op te
halen, wordt zijn bezit hem in goed functionerende toestand gepresenteerd; er valt niet meer aan af
te lezen hoeveel werk en wat voor soort werk eraan gedaan moest worden.
Dienstverlenend personeel gaat zo vanzelfsprekend uit van het recht om het publiek weg te houden
van het gebied achter de coulissen, dat de gevallen waarin deze algemene strategie niet toegepast
kan worden opvallender zijn dan de gevallen waarin ze wel gevolgd kan worden. Neem bijvoorbeeld
de manager van een pompstation. Wanneer er een reparatie verricht moet worden, weigeren de
klanten vaak hun auto gedurende de nacht of de gehele dag onder de hoede van de instelling achter
te laten, zoals zij zouden doen als zij hun auto naar een garage gebracht hadden.
De gebieden die bestemd zijn voor werk en recreatie vormen een tweetal terreinen waarop de
beheersing van het gebied achter de coulissen van belang is. Een ander terrein wordt bepaald door
de algemeen verbreide neiging in onze samenleving om mensen die een bepaalde voorstelling geven,
de zeggenschap te verlenen over die plaatsen waar zij aandacht besteden aan hun zo genoemde
biologische behoeften. Je behoefte doen wordt in onze samenleving gezien als een bezigheid die
onverenigbaar is met de maatstaven van zuiverheid en reinheid die in veel van onze voorstellingen tot
uitdrukking worden gebracht. Een dergelijke bezigheid brengt tevens met zich mee dat men zijn
kleren losmaakt en uit zijn rol valt: men laat het expressieve masker vallen dat men bij persoonlijke
interactie gewoonlijk gebruikt.
Een van de meest interessante momenten waarop we kunnen gadeslaan hoe mensen proberen de
indruk die ze maken onder controle te houden, is het moment waarop iemand die een voorstelling
geeft het gebied achter de coulissen verlaat en de plek betreedt waar het publiek zich bevindt, of het
moment waarop hij daarvan terugkeert; op die momenten kan me een bijzonder fraaie vorm van het
aannemen en afleggen van een karakterrol bespeuren.
Van de scheidslijn tussen façadegebieden en gebieden achter de coulissen zijn overal in onze
samenleving voorbeelden te vinden. De badkamer en de slaapkamer in alle huizen zijn plaatsen waar
het publiek dat zich in de andere ruimten bevindt vandaan gehouden kan worden. In winkels kunnen
plaatsen achter de toonbank en ook het magazijn gezien worden als gebieden achter de coulissen.
Werkgevers nemen personen met ongewenste uiterlijke kenmerken in dienst voor werk in de
gebieden achter de coulissen, en representatieve figuren in de façadegebieden te plaatsen.
, De stoffering en permanente uitrustingsstukken van een plek waar een bepaalde voorstelling meestal
gegeven wordt, alsmede de mensen die de voorstelling daar gewoonlijk geven en ook de voorstelling
zelf, leggen vaak een soort banvloek of betovering over de plek; ook wanneer de vaste vertoning op
een bepaald moment niet gegeven wordt, behoudt de plaats in kwestie nog iets van zijn karakter van
façadegebied. Zo behouden een kathedraal en een schoollokaal iets van hun atmosfeer, zelfs
wanneer er slechts werklui aan de gang zijn.
Evenzo kan een bepaalde plaats zozeer gezien worden als een schuilplaats waar bepaalde maatstaven
niet gelden, dat ze blijven het karakter van achteraf-gebied gaat krijgen. Jachthutten en kleedkamers
in sporthallen kunnen hiervan een voorbeeld zijn. Ook aan zomervakantieverblijven lijkt zich een
tolerante atmosfeer te hechten waar het gaat om de façade – het is daar aan mensen die gewoonlijk
conventioneel gekleed gaan, geoorloofd om in het openvaar te verschijnen in kostuums die zij
normaliter nooit in het bijzijn van vreemden zouden dragen.
Er zijn gebieden die op het ene ogenblik en in het ene opzicht als façadegebied functioneren en op
het onder ogenblik en een ander opzicht als gebied achter de coulissen. Zo is het privékantoor van
een manager beslist façadegebied waar zijn status in de organisatie met nadruk tot uiting komt in de
kwaliteit van het meubilair. Toch kan hij juist hier zijn jasje uitdoen, zijn das losmaken, enzovoort.
Natuurlijk zal een gebied dat doorgaans een vaste functie heeft als façadegebied waar regelmatig een
voorstelling van een bepaald nummer gegeven wordt, vaak als gebied achter de coulissen fungeren in
de periode voor en na elke voorstelling. Op die momenten zal men daar immers de vaste attributen
repareren, restaureren, enzovoort.
De personen die samenwerken bij het opvoeren van een gezamenlijke teamvoorstelling staan veelal
op vertrouwelijke voet met elkaar. Deze vertrouwelijkheid wordt meestal slechts tot uiting gebracht
op momenten waarop het publiek niet aanwezig is, want men brengt er een indruk van zichzelf en
zijn teamgenoten mee over die gewoonlijk niet te verenigen is met de indruk die men tegenover het
publiek wil wekken.
Door zich een gedragsrepertoire van achter de coulissen aan te meten, kunnen mensen elk gebied tot
gebied achter de coulissen maken. Zo zien we in veel sociale instellingen dat degenen die de
voorstelling geven een sector van het façadegebied in bezit zullen nemen, en door daar op een
vertrouwelijke voet met elkaar om te gaan die sector symbolisch zullen afgrenzen van de rest van het
gebied.
Belangrijker is het feit dat we niet mogen verwachten dat concrete situaties ooit een zuiver voorbeeld
zullen opleveren van uitsluitend informeel of uitsluitend formeel gedrag, al zal er meestal wel een
neiging bestaan de definitie van de situatie in een van beide richtingen te verleggen. We zullen
dergelijke zuivere voorbeelden in de praktijk nooit tegenkomen, omdat mensen die in het kader van
de ene vertoning tot hetzelfde team behoren, in het kader van een andere voorstelling behoren tot
aparte teams van toeschouwers bij een bepaalde voorstelling en de deelnemers aan diezelfde
voorstelling steeds in meerdere of mindere mate elkaars teamgenoten zullen zijn in het kade van
andere vertoningen. We kunnen dan ook in een concrete situatie altijd een zekere nadruk op het ene
dan wel het andere gedragsrepertoire verwachten, gepaard gaan met enige schuldgevoelens of
twijfels betreffende de combinatie of balans die tussen de twee verschillende gedragsrepertoires
aangebracht moet worden.
Activiteit in een concrete situatie vormt steeds een compromis tussen de formele en het informele
gedragsrepertoire. Hier zijn drie algemeen voorkomende beperkingen waaraan het informele aspect
van gedrag achter de coulissen onderhevig is. Ten eerste zal elk lid van het team ook tijdens de
