Internationaal recht – Samenvatting
Introductie
Kernbegrippen
Internationaal publiekrecht regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale gemeenschap
gebaseerd op soevereine gelijkheid van Staten en hun instemming (consent).
Internationaal: de internationale rechtsorde is gescheiden van de nationale rechtsorde: zij kent haar
eigen rechtsbronnen en is autonoom (de internationale rechtsorde bepaalt zelf of zij effect geeft aan
regels uit een andere rechtsorde). Er is echter wel sprake van onderlinge samenhang tussen de
Internationale en nationale rechtsordes (dualistische leer/monistische leer).
Publiek: de internationale rechtsorde regelt het publiek gezag binnen de internationale gemeenschap.
Zij regelt de betrekkingen tussen Staten (en internationale organisaties). De internationale rechtsorde
regelt publieke belangen van individuele Staten of van hen gezamenlijk. De verschillen tussen staten
in termen van politieke systemen, historische ontwikkeling, sociaaleconomische situatie en cultuur
zijn enorm. Internationaal recht weerspiegelt deze verschillen.
Recht: de internationale rechtsorde is juridisch omdat zij de uitoefening van publiek gezag regelt op
basis van juridische normen: te onderscheiden doordat zij voortvloeien uit een rechtsbron en doordat
zij een sanctie verbinden aan het overtreden van de norm. Het feit dat internationaal recht kwetsbaar is
en meer dan eens wijkt voor politieke belangen, doet niet af aan het principieel juridische karakter van
internationaal recht.
Organisatie: internationaal recht is gebaseerd op de soevereine gelijkheid van Staten. Zij worden
slechts gebonden door hun instemming. Hierdoor is er geen centraal gezag en is het internationale
recht gefragmenteerd.
1. Aard en bronnen van internationaal recht
1.1. Begrip en aard van het internationaal publiekrecht
1.1.1 Inleiding
Internationaal recht omvat veel onderwerpen, omdat veel vraagstukken een internationale component
hebben. Het effect van milieuvervuiling, armoede en geweld stopt niet bij de grens. Zeker niet in een
wereld waar staten nauw met elkaar verbonden zijn en van elkaar afhankelijk zijn. Het is daarom van
belang dat staten onderling afspraken met elkaar maken en regels opstellen over hoe een bepaald
vraagstuk aangepakt dient te worden en waar zij zich aan dienen te houden. Staten sluiten als het ware
overeenkomsten met elkaar waarin regels te vinden zijn over hoe met een bepaald onderwerp
omgegaan dient te worden en welke verplichtingen er zijn. Hoewel het internationaal recht
publiekrecht is, vertoont dit vakgebied veel overeenkomsten met het privaatrecht. Het zijn echter
staten die verplichtingen uit de overeenkomst dienen na te komen.
Internationaal publiekrecht geeft niet alleen vorm aan, maar is ook van belang voor het nationaal recht
binnen staten. Internationale afspraken over pandemieën, klimaatverandering en gewapende conflicten
hebben in het algemeen pas praktisch effect als staten hieraan binnen hun nationale rechtsorde
toepassing geven. Een sterke internationale rechtsorde biedt stabiliteit in internationale betrekkingen,
maakt het makkelijker om gemeenschappelijke belangen te realiseren en beschermt relatief zwakke
staten zoals Nederland. De Grondwet weerspiegelt dit belang en geeft de Nederlandse regering de taak
om de ontwikkeling van de internationale rechtsorde te bevorderen. Deze taakstelling heeft ertoe
geleid dat Nederland lid is geworden van veel internationale organisaties en een actieve rol speelt bij
de ontwikkeling en naleving van internationaal recht, bv. bij de bescherming van mensenrechte. De
Grondwet maakt het mogelijk dat de Nederlandse rechter bepaalde internationale rechten en
,verplichtingen rechtstreeks toepast en, in geval van botsing met nationaal recht, voorrang geeft boven
formele wetgeving en zelfs boven de Grondwet.
Internationaal recht is in het algemeen een compromis tussen staten met uiteenlopende politieke
opvattingen en kan bovendien, als het eenmaal is afgesproken, moeilijk worden veranderd. De inhoud
van internationaal recht sluit daarom niet altijd aan op wat in een democratisch proces wenselijk wordt
geacht.
1.1.2. De geschiedenis
De oorsprong van het internationaal publiekrecht wordt vaak verbonden met het ontstaan van
onafhankelijke en soevereine staten in Europa. Het vreedzaam naast elkaar bestaan van soevereine
staten die hun eigen belangen nastreven, vraagt om een rechtsstelsel dat deze onafhankelijkheid
beschermt. Vrijheid en gelijkheid van staten kunnen alleen worden gewaarborgd door een systeem van
rechtsregels – het internationaal publiekrecht – dat voor alle staten op gelijke voet van toepassing is.
Het Verdrag van Westfalen in 1648 wordt gezien als het beginpunt van internationaal recht. Dit
verdrag maakte een eind aan de Dertigjarige en Tachtigjarige Oorlog en hield in dat ruim driehonderd
politieke eenheden zich ontworstelden aan het gezag van het Roomse Rijk en het kerkelijk gezag. Er
werd namelijk afgesproken om het beginsel van territoriale integriteit te respecteren. Er ontstond een
systeem van soevereine staten die rechtsbetrekking met elkaar aangingen. Met de Vrede van Westfalen
ontstond een systeem van soevereine en gelijke staten die niet langer waren onderworpen aan een
hoger gezag. Sindsdien kon er ook onderscheid worden gemaakt tussen het publieke gezag, dat werd
uitgeoefend door de staat, en de private belangen van de monarch. Hiermee waren de voorwaarden
voor het moderne internationaal publiekrecht gecreëerd. Het idee dat een staat soeverein is en baas is
binnen haar eigen grenzen is terug te vinden in art. 2 lid 4 VN Handvest van de VN.
Gedreven door economische belangen en ondersteund door militaire en politieke macht breidden
Europese staten hun activiteiten uit naar andere delen van de wereld. Veel gebieden in Afrika, Azië en
Zuid-Amerika, waar zich geen met een staat vergelijkbare structuur had ontwikkeld en waar meerdere
groepen relatief onafhankelijk van elkaar leefden of om de macht streden, werden onderworpen aan
koloniaal gezag van Europese staten en aan het door deze staten gevormde internationaal recht.
Nederland speelde hierbij een belangrijke rol, vooral via de VOC en de WIC.
Met een aantal relatief machtige en georganiseerde politieke entiteiten, onder meer het Ottomaanse
Rijk, Egypte, China, Irak, Syrië en Japan, sloten Europese staten zogeheten ‘capitulaties’:
overeenkomsten die de belangen van hun onderdanen in die gebieden beschermden, bv. op het gebied
van handel, rechtspraak en de vrijheid om het christelijke geloof te belijden.
In het tijdperk van kolonisatie ontwikkelden zich tal van beginselen die ook nu nog bepalend zijn, bv.
de regels over gebiedsverkrijging. Gebieden die Europese staten ‘ontdekten’ (ook al leefden er
inheemse volkeren), kwamen door eenvoudige annexatie toe aan de ontdekkende staat. Een uit die tijd
stammende titel heeft ook nu nog juridische betekenis.
In 1945 werd zelfbeschikking als rechtsbeginsel in het Handvest van de VN aanvaard. Dit gaf alle
volkeren het recht om over hun eigen lot te beschikken. De koloniale rijken werden ontmanteld. Het
aantal staten steeg van rond de 50 direct na WO2 naar ruim 190 in 2022. Voor het eerst kon nu worden
gezegd dat internationaal publiekrecht de gehele wereld omvatte.
Na dit proces van dekolonisatie, begon het proces van globalisering dat leidde tot een verdergaande
groei in wereldwijde handel in investeringen, tot de verspreiding van technologie, maar ook tot een
schijnbare convergentie rond westerse ideeën als democratie en mensenrechten. Hoewel Europa nog
steeds ambities en idealen heeft om internationaal recht naar zijn voorbeeld te vormen, is het
krachtenveld echter fundamenteel verschoven. De economische en militaire macht van China, de
sterkere rol van landen als India en Brazilië en de meer naar binnen gerichte oriëntatie van de VS
maken dat internationaal recht steeds minder wordt gedomineerd door Europa. Daarnaast is de
,internationale rechtsorde ook veranderd door de opkomst van andere actoren die naast maar soms ook
tegenover staten staan. Er zijn veel bovennationale vormen van organisaties ontstaan, zoals de VN en
de EU.
Hierna worden de belangrijkste ontwikkelingen van het stelsel van internationaal recht met belangrijke
mijnpalen opgenoemd:
- De structuur van de internationale rechtsorde is fundamenteel verschillend van die van het
nationale rechtsstelsel. Het stelsel van internationaal recht wordt gekenmerkt door de afwezigheid
van een centraal wetgevend orgaan, dat wil zeggen het equivalent van een nationaal parlement.
Bovendien is er geen internationale politie, leger of algemeen internationale rechter om de orde te
handhaven en sancties op te leggen.
- Als zodanig wordt internationaal recht beschouwd als een systeem dat is gebouwd op, en
afhankelijk is van, de instemming van staten. Zowel de handhaving als de beoordeling van
internationale regels zijn afhankelijk van de instemming van de betrokken staten. Staten profiteren
van de beginselen van soevereine gelijkheid tussen hen en het recht op non-interventie in hun
interne aangelegenheden.
Opdracht: Waarom wordt de Vrede van Westfalen beschouwd als het begin van de ontwikkeling van het internationaal recht?
In 1648 maakte de Vrede van Westfalen een einde aan de Dertigjarige en de Tachtigjarige Oorlog. Politieke eenheden
ontworstelden zich aan het gezag van het Heilige Roomse Rijk en de kerkelijke staat. Er ontstond een systeem van
onafhankelijke staten die overeen waren gekomen dat de nieuwe staten elkaars territoriale integriteit dienden te respecteren.
Er ontstond een systeem van soevereine en gelijke staten, die niet langer waren onderworpen aan een hoger gezag. Er werd
een onderscheid gemaakt tussen het publieke gezag, dat uitgeoefend werd door de staat en de privébelangen van de monarch.
Iedere staat is verantwoordelijk voor interne zaken, zonder bemoeienis van buitenaf. Hierdoor kon een netwerk van
onderlinge rechtsbetrekkingen ontstaan.
1.1.3 Omschrijving
Internationaal publiekrecht regelt de uitoefening van publiek gezag in de internationale gemeenschap.
Het kent bevoegdheden toe aan entiteiten die publiek gezag uitoefenen (vooral staten en internationale
organisaties) en biedt een juridisch kader waarbinnen zij deze bevoegdheden uitoefenen.
De betekenis en reikwijdte van het begrip ‘internationaal publiekrecht’ kunnen nader worden
omschreven aan de hand van de drie termen waaruit het is opgebouwd: internationaal, publiek en
recht.
Internationaal: het internationale element onderscheidt internationaal recht van nationaal recht.
Het internationale dan wel nationale karakter van een rechtsregel wordt in hoofdzaak bepaald aan
de hand van de rechtsbron waaruit deze regel voortvloeit. De Nederlandse rechtsorde erkent
bovenal de wet en contracten als rechtscheppend. De internationale rechtsorde erkent in hoofdzaak
vier rechtsbronnen: gewoonterecht, verdragen, besluiten van internationale organisaties en
algemene rechtsbeginselen. Recht dat uit deze rechtsbronnen voortvloeit, wordt aangeduid als
internationaal recht.
Een fundamenteel uitgangspunt bij dit element is dat in beginsel een regel van nationaal recht geen
juridische betekenis heeft in de internationale rechtsorde. Hoewel regels van nationaal recht, bv.
via de vorming van gewoonterecht, bouwstenen kunnen zijn in het proces van internationale
rechtsvorming, heeft een nationale regel als zodanig geen rechtsgevolgen in de internationale
rechtsorde. De formele scheiding tussen de internationale en de nationale rechtsorde betekent ook
dat internationaal recht niet kan bepalen welke rechtsgevolgen het heeft in de nationale rechtsorde.
De rechtsgevolgen van internationaal recht in de nationale rechtsorde worden uitsluitend bepaald
door nationaal recht. Verder betekent het formele onderscheid dat deze rechtsordes eigen organen
kennen.
Bij de formele scheiding tussen de internationale en nationale rechtsorde moeten echter drie
kanttekeningen worden geplaatst. Ten eerste heeft modern internationaal recht in belangrijke mate
betrekking op de rechtspositie van natuurlijke personen, vooral in de vorm van mensenrecht. In de
mate waarin internationaal recht zich niet alleen richt tot staten, maar ook tot natuurlijke personen,
, verliest het strikte onderscheid aan betekenis. Ten tweede heeft internationaal recht steeds meer
betrekking op onderwerpen die ook door nationaal recht worden gereguleerd. Het gevolg is dat er
inhoudelijk een belangrijke wisselwerking ontstaat, die het denken in gescheiden rechtssferen
minder vruchtbaar maakt. Ten derde hebben steeds meer staten hun nationale rechtsorde
opengesteld voor de toepassing van internationaal echt. Het resultaat is dat internationaal en
nationaal recht sterk verweven zijn geraakt.
Publiek: het publieke element onderscheidt internationaal publiekrecht van internationaal
privaatrecht. Internationaal publiekrecht legitimeert en reguleert de uitoefening van publiek gezag
in de internationale gemeenschap. Daarnaast beschermt internationaal publiekrecht publieke
belangen, zoals veiligheid, welzijn, bescherming van natuur en milieu enz. Internationaal
privaatrecht beheerst privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen met een grensoverschrijdend karakter,
bv. grensoverschrijdende levering van diensten. Op dergelijke grensoverschrijdende
rechtsbetrekkingen kunnen verschillende nationale rechtsstelsels van toepassing zijn, wat tot
juridische conflicten kan leiden. Internationaal privaatrecht beoogt dergelijke conflicten te
voorkomen en op te lossen.
Naar de vorm genomen maken privaatrechtelijke verdragen deel uit van het internationaal
publiekrecht. Zij worden immers gesloten tussen staten en als zodanig beheerst door internationaal
publiekrecht. Omdat ze inhoudelijk gezien privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen regelen en geen
betrekking hebben op de publieke sfeer, worden zij echter niet gerekend tot het internationaal
publiekrecht.
Om grensoverschrijdende publieke belangen te beschermen kan het wenselijk zijn
privaatrechtelijke rechtsbetrekkingen te reguleren.
Voorbeeld: het Verdrag van Lugano inzake civielrechtelijke aansprakelijkheid van private personen voor milieuschade
regelt de privaatrechtelijke verhouding tussen personen die milieuschade veroorzaken en personen die daardoor schade
lijden. Het beschermt zowel de belangen van schade lijdende personen als het publieke belang van bescherming van het
milieu.
Het onderscheid tussen internationaal publiekrecht en internationaal privaatrecht wordt verder
gerelativeerd doordat staten in toenemende mate publieke taken overlaten aan private instituties,
denk aan het openbaar vervoer, elektriciteit en drinkwater. Zo kan een staat aansprakelijk worden
gesteld als een private instelling bij de uitoefening van publieke taken in strijd handelt met het
internationaal recht. Dergelijke instituties worden dus beheert door zowel (internationaal)
privaatrecht als (internationaal) publiekrecht.
Juridisch: het juridische element onderscheidt internationaal publiekrechtelijke normen van andere
(internationale) normen. Net als juridische regels geven niet-juridische regels redenen en
argumenten om op een bepaalde wijze te handelen of om het handelen van anderen te beoordelen,
zoals aanbevelingen van de Algemene Vergadering van de VN.
Internationale betrekkingen worden niet alleen beïnvloed door niet-juridische normen, maar ook
door morele en religieuze normen. Morele overwegingen hebben een grote invloed op de
ontwikkeling en interpretatie van internationaal publiekrecht. Internationaal publiekrecht is een
afspiegeling van het streven naar gerechtigheid en rechtvaardigheid. Onder erkenning van het
grote praktische belang van niet-juridische normen is met het oog op de voorspelbaarheid,
zekerheid en stabiliteit van internationale betrekkingen toch van groot belang rechtsnormen te
onderscheiden van andere normen. Zij moeten in geval van conflict voorrang hebben boven niet-
juridische regels. Als een morele regel of een politieke overweging een juridische regel buitenspel
kan zetten, zou de juridische regel weinig houvast geven.
Het onderscheid tussen juridische regels enerzijds en politieke en morele regels anderzijds kan aan
de hand van twee criteria worden bepaald. Het eerste criterium is de bron van een regel. Alleen
regels die uit de rechtsbronnen van de internationale rechtsorde voortvloeien (verdragen,
gewoonterecht, besluiten van internationale organisaties en algemene rechtsbeginselen) behoren
