Van Druenen, Scheltinga, Wentink & Verhoeven (2017).
Protocol Preventie van Leesproblemen groep 1 en 2
Hoofdstuk 1 Ontwikkeling van mondelinge taal en geletterdheid
Al op jonge leeftijd maken kinderen kennis met geschreven taal in hun omgeving. Mede dankzij taalspelletjes en
spontaan schriftgebruik groeit het besef dat er een relatie tussen geschreven en gesproken taal bestaat. Dat
gaat heel geleidelijk. Vooral het ontluikend besef dat woorden uit klanken bestaan die aan letters gekoppeld
kunnen worden, is van belang voor de ontwikkeling van letterkennis en het leren lezen. Maar daarnaast
voorspelt ook de mondelinge taalvaardigheid van kleuters, waaronder woordenschat en vertelvaardigheid, de
leesontwikkeling en het schoolsucces op de langere termijn.
1.1 Taalontwikkeling in vogelvlucht
De taalvaardigheid waarmee kinderen instromen in groep 1 laat vaak grote verschillen zien. Dat komt deels
doordat het tempo waarin jonge kinderen de taal verwerven sterk varieert. Daarnaast kunnen de ervaringen die
kinderen in de voorschoolse periode met taal opdoen en het taalaanbod waarmee kinderen in aanraking zijn
gekomen sterk uiteenlopen.
1.1.1 Het belang van taal
Taal is in de eerste plaats nodig om met anderen te communiceren. De ontwikkeling van taalvaardigheid is dan
ook een belangrijk (onderwijs)doel. Taal is ook een middel: taal helpt kinderen de wereld om hen heen steeds
beter te begrijpen. Taal hangt ook samen met de sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling.
Zodra een kind de taal redelijk beheerst, beïnvloeden spreken, denken, fantaseren en sociaal gedrag elkaar. Een
goede taalvaardigheid is bovendien de basis voor de ontwikkeling van leesvaardigheid in groep 3 en daarna.
1.1.2 Taalontwikkeling
De taalontwikkeling is te beschrijven aan de hand van verschillende taalelementen, zoals het spreken, het
begrijpen van woorden en zinnen, het gebruik van meervouden en verkleinwoorden en het herkennen en
uitspreken van klanken. In het onderwijs worden de verschillende taalelementen in samenhang geoefend.
Klanken, ofwel fonemen, worden reeds voor de kleuterperiode voor het meest verworven, maar nog niet altijd
goed uitgesproken. Vooral de /s/, /l/ en /r/ zijn nog lastig, doordat de spraakmotoriek benodigd hiervoor nog
niet volledig is ontwikkeld. Kleuters denken na over taal; groeiend besef dat woorden uit klanken zijn
opgebouwd en ze horen de overeenkomsten in klanken (besef dat woorden in klankgroepen zijn op te delen:
fonologisch bewustzijn). Fonemisch bewustzijn: woorden bestaan uit afzonderlijke klanken. Dit is een
belangrijke opstap naar het leren lezen. Zodra kinderen beseffen dat woorden uit losse klanken bestaan en dat
bij een foneem een grafeem hoort, beginnen zij het alfabetisch principe te begrijpen. De ontwikkeling moet
door het onderwijsaanbod worden gestimuleerd.
Kleuters breiden hun woordenschat over het algemeen snel uit. In eerste instantie hanteren kinderen woorden
niet altijd op de juiste manier. De toenemende woordenschatomvang zorgt er ook voor dat kinderen zich steeds
meer bewust worden van taal en de klanken van woorden. Kleuters leren niet alleen meer woorden kennen,
maar ze leren de woorden ook steeds beter kennen. Aandacht besteden aan semantische en fonologische
netwerken. Als kinderen steeds meer woorden leren kennen, zowel inhoudswoorden als functiewoorden, gaan
ze langere en meer complexe zinnen gebruiken.
Als kleuters op school komen, leren ze met verschillende gesprekspartners praten. In de soms nog wat
onsamenhangende verhalen komt steeds meer lijn.
1.2 Relatie tussen mondelinge taal en geletterdheid
Allerlei aspecten van taal ontwikkelen zich door een rijk taalaanbod en een stimulerende leeromgeving.
Mondelinge taalvaardigheid is een sterke voorspeller van de leesontwikkeling.
1.2.1 Mondelinge taalvaardigheid
Mondelinge taalvaardigheden, als woordenschat, spelen een grote rol. Bij kinderen die meer woorden leren,
zorgt dit ervoor dat de klankopbouw van woorden steeds preciezer wordt. Een grotere woordenschat draagt bij
aan de verbetering van het fonemisch bewustzijn. We weten dat kinderen met een uitgebreide woordenschat
uiteindelijk gemakkelijker woorden en teksten kan lezen.
, Behalve woordenschat zijn andere aspecten van mondelinge taalvaardigheid, zoals kennis van zinsopbouw,
woordvervoegingen en vertelvaardigheid belangrijk voor de leesontwikkeling.
Goede vertelvaardigheden en ervaring met het oriënteren op en het begrijpen van verhalen ondersteunen
kinderen om de overstap van gesproken taal naar geschreven taal te maken. Vertelvaardigheid blijkt samen te
hangen met onder andere de ontwikkeling van letterkennis, leesvloeiendheid en leesbegrip.
1.2.2 Fonemisch bewustzijn en actieve letterkennis
Inzicht in de klankstructuur van woorden en het kunnen benoemen van letters, voorspellen in de kleutergroep
deels het gemak waarmee kinderen leren lezen in groep 3. Dit komt door stand door kinderen in een geletterde
omgeving met klanken en letters te laten spelen. Als de klanken bekend zijn, kan een kind leren dat er letters bij
horen. Andersom helpt letterkennis om het fonemisch bewustzijn te vergroten. Met een groeiend fonemisch
bewustzijn wordt de basis gelegd voor het leren lezen. Aandacht voor functioneel schrijven van letters en
woorden in de kleutergroep heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn en de
letterkennis.
1.2.3 Benoemsnelheid
De snelheid waarmee kinderen klanken of woorden uit het geheugen kunnen ophalen is belangrijk bij het leren
lezen. Benoemsnelheid kan niet worden verbeterd door oefenen.
1.3 Variatie in de ontwikkeling van taal en geletterdheid
Kinderen ontwikkelen zich niet op dezelfde manier en in hetzelfde tempo. De variatie in taalvaardigheid hangt
bovendien samen met verschillende factoren: zoals kenmerken van de omgeving als van het kind. Ook het
ontstaan van taalachterstanden heeft met beide typen factoren te maken.
1.3.1 Rol van de omgeving
Taalachterstanden kunnen het gevolg zijn van een omgeving waarin weinig of een beperkt (Nederlands)
taalaanbod is.
- Beperkte taalomgeving thuis: hangt veelal samen met het sociaal milieu en het opleidingsniveau van
ouders. De wijze waarop ouders voorlezen en voor taalaanbod zorgen, bepaalt voor een groot deel hoe
actief kinderen meedoen. Onderzoek toont aan dat dit minder goed wordt gedaan door ouders uit een
laag sociaal milieu.
- Meertaligheid: kinderen die meertalig opgroeien, komen dikwijls op school met een andere
taalervaring. Bij meertalige kinderen die thuis weinig Nederland maar een andere taal spreken, valt
vooral vaak de beperkte woordenschat in het Nederlands op school op. Met voldoende stimulering en
ondersteuning kunnen veel van deze kinderen in de kleutergroepen ene grote groei in de Nederlandse
taalontwikkeling maken. Ouders ook stimuleren voor veel en goede interactie thuis te zorgen, ookal is
het in de moedertaal. Als de kinderen namelijk in hun eigen taal een goed taalaanbod krijgen, heeft dit
ook een positief effect op het Nederlands. Talensensibilisering: leerkracht heeft aandacht voor
culturele verschillen en verschillende talen in de klas en praat hier met de ouders en kinderen over.
1.3.2 Taalleerproblemen
Bij taalleerproblemen kunnen we onderscheid maken tussen taalontwikkelingsstoornissen en (voorlopers van)
dyslexie. Deze problemen komen slechts bij een klein percentage voor, maar je moet hier als leerkracht wel
alert op zijn.
Als de taalontwikkeling van kinderen afwijkend en vertraagt verloopt, kan er sprake zijn van een
taalontwikkelingsstoornis. Er wordt van een TOS gesproken als er ernstige taalproblemen zijn, die geen
aanwijsbare oorzaak zoals een gehoorstoornis, lage (non-verbale) intelligentie of neurologische stoornis
hebben. Er zijn subgroepen te onderscheiden, waarbij kinderen problemen kunnen hebben op allerlei vlakken,
maar bepaalde problemen het meest opvallen.
Sommige kinderen hebben vooral problemen met de spraakproductie. Een tweede subgroep laat vooral
problemen zien met het verwerken van auditieve informatie. De derde subgroep valt op door problemen met
grammatica. De laatste subgroep heeft problemen met woordenschat en zinsbetekenissen.
Kinderen met een TOS hebben een verhoogd risico om technische leesproblemen te ontwikkelen, maar zeker
niet alle kinderen met een TOS krijgen ook daadwerkelijk problemen met lezen.
