Samenvatting protocol preventie van leesproblemen - Groep 1 en 2
Hoofdstuk 1 Ontwikkeling van mondelinge taal en geletterdheid
De ontwikkeling van geletterdheid begint al voor groep 3. Door taalspelletjes en
schriftgebruik groeit het besef dat er een relatie tussen geschreven en gesproken taal is.
Vooral het ontluikend besef dat woorden uit klanken bestaan die aan letters gekoppeld
kunnen worden, is van belang voor de ontwikkeling van letterkennis en het leren lezen.
Mondelinge taalvaardigheid kan het schoolsucces op lange termijn voorspellen.
1.1 Taalontwikkeling in vogelvlucht
In de eerste levensjaren ontwikkelen de kinderen dus al woordenschat en spreken. Maar de
taalvaardigheid waarmee kinderen groep 1 binnen komen verschilt vaak. Dit komt door
ervaring en het verschillende taalaanbod waarmee kinderen in aanmerking komen. Een
leraar moet deze verschillen gaan zien en achterstanden proberen weg te werken.
Taal is nodig voor communicatie en voor een beter begrip van de wereld. Ook hangt taal
samen met sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling. Aandacht voor taal stimuleert dus
elk ontwikkelingsaspect. Hoe beter de vroege taalvaardigheid, hoe beter de leesvaardigheid
in de schoolloopbaan.
De taalontwikkeling is te beschrijven aan de hand van taalelementen: spreken, begrijpen van
woorden en zinnen, gebruik van meervouden en verkleinwoorden en het herkennen en
uitspreken van klanken. In onderwijs worden deze elementen in samenhang geoefend.
Klanken
- meeste klanken ontwikkelen voor de kleuterperiode, maar de uitspraak ervan is soms
nog wel lastig (meestal ‘s’, ‘r’, en ‘l’)
- fonologisch bewustzijn = besef van klankgroepen > gebeurt voor groep 1 en 2
- fonemisch bewustzijn = besef van afzonderlijke klanken. > door onderwijs
- Kinderen beginnen het alfabetische principe te begrijpen als zo snappen dat bij een
foneem (klank) een grafeem (letter) hoort. > door onderwijs
Woorden
- woordenschat breidt snel uit. Kinderen tussen 2-6 jaar leren ongeveer 10 woorden
per dag. Ook snappen ze steeds beter de functie van woorden. Dit wordt echter nog
niet altijd goed gebruikt (voorzetsels). Ook een woord met twee betekenissen is
lastig.
- Hoe meer woorden ze kennen, hoe meer overeenkomsten en verschillen kinderen
zien. Hier moet je als leerkracht gebruik van maken. De kwaliteit van de
woordenschat verbetert ook door aandacht te besteden aan welke woorden bij elkaar
horen qua betekenis (semantisch netwerk).
- Kleuters leren ook regels voor vervoegen, maar passen deze dan op alle woorden
toe. Als ze vaak genoeg de goede vorm horen, gaan de regels uiteindelijk vanzelf.
Spreken en luisteren
- Op school leren ze dat je op je beurt moet wachten, rekening moet houden met
anderen en dat taal voor sommige situaties anders is (navertellen of verplaatsen in
persoon). Bij eind van kleuterjaren kunnen ze een verhaal in chronologische volgorde
vertellen.
1.2 Relatie tussen mondelinge taal en geletterdheid
Taalontwikkeling hangt samen met de ontwikkeling van lezen. Sterke voorspellers zijn:
Mondelinge vaardigheid
, - Een grotere woordenschat draagt bij aan de verbetering van fonemisch bewustzijn.
Vooral als men aandacht geeft aan woorden die in klanken op elkaar lijken. Als
betekenis van een woord bekend is, biedt dit ondersteuning bij het leesproces.
- Ook kennis van zinsbouw, woordvervoegingen en vertelvaardigheid is belangrijk voor
leesontwikkeling. Door het vertellen van verhalen, oefenen kinderen met
verhaalstructuren. Goede vertelvaardigheden en ervaring met het oriënteren op en
het begrijpen van verhalen ondersteunen de kinderen om de overstap te maken van
gesproken naar geschreven taal.
Fonemisch bewustzijn en actieve letterkennis
- Inzicht in de klankstructuur van woorden en het kunnen benoemen van letters,
voorspellen in de kleutergroep deels het gemak waarmee kinderen leren lezen in
groep 3. Fonemisch bewustzijn draagt bij aan ontwikkeling van letterkennis en
omgekeerd.
- Door kinderen zelf te laten schrijven (naam), leren ze de vorm en de kenmerken van
letters steeds beter kennen.
Benoemsnelheid (hoe snel je kennis ophaalt)
- Dit kan je niet direct verbeteren door te oefenen. Als een kind hier moeite mee heeft,
kun je de andere aspecten van taal gaan bevorderen en misschien indirect een
verandering aanbrengen.
1.3 Variatie in de ontwikkeling van taal en geletterdheid
Kinderen ontwikkelen niet op dezelfde manier en niet op hetzelfde tempo. Ook de omgeving
van het kind speelt een rol. Taalachterstanden kunnen komen door:
Rol van de omgeving
- taalniveau van kinderen wordt deels bepaald door taalaanbod voordat ze naar
basisschool gaan. Hoeveel dit aanbod was, hangt af van sociaal milieu en
opleidingsniveau ouders. Uit lagere milieus is taalaanbod directer en met minder
uitleg. Ook wordt er minder gesproken over wat men ziet of de ouder reageert minder
op het kind als het ergens naar wijst. Daarnaast hebben deze kinderen minder
ervaring met voorlezen.
- Kinderen die in een meertalige omgeving opgroeien, waarbij ze nog weinig met het
Nederlands in aanraking zijn gekomen, zullen bij aanvang van groep 1 een
achterstand in het Nederlands hebben. De Nederlandse woordenschat is vaak klein,
maar ze kunnen wel een grote woordenschat hebben van hun moedertaal. De
achterstand kan met juiste manier dan wel snel weggewerkt worden.
- talensensibilisering = leerkracht aandacht voor culturele verschillen en talen in de
klas, en hierover praten met ouders.
Taalleerproblemen
- Liefst zo vroeg mogelijk ontdekken en aanpakken (logopedisten zijn hier
gespecialiseerd in). Onderscheid in:
- taalontwikkelingsstoornissen
- Als er ernstige taalproblemen zijn, die geen aanwijsbare oorzaak
hebben (neurologisch, IQ, gehoor, etc.). Problemen kunnen zich
voordoen op gebieden van taalbegrip of taalproductie. Problemen
met:
- spraakproductie
- verwerken auditieve info
- grammatica
, - woordenschat / zinsbetekenis
- TOS kinderen hebben een verhoogd risico op technische
leesproblemen en leesbegrip, dus in de gaten houden
- (voorlopers) van dyslexie
- Moeite met aanleren en vlot herkennen van de koppeling tussen
letters en klanken. Ook traag leestempo en leesfouten.
- Problemen moeten hardnekkig zijn > ook problemen bij goed
onderwijs en extra ondersteuning = didactische resistentie. Dyslexie
kan je dus ook niet eerder vaststellen dan halverwege groep 3.
- Ook erfelijkheid speelt een rol bij dyslexie. Maar daarnaast ook
beschermende factoren zoals goede algemene taalvaardigheid en
goed visueel geheugen.
Gehoorproblemen
- Door gehoorproblemen of gehoorverlies kan ook achterstand ontstaan. Klanken
worden lastiger te onderscheiden en gesproken taal wordt minder begrepen, wat een
effect heeft op de taalontwikkeling.
- Als het gehoorverlies maar tijdelijk is, kun je met voldoende taalaanbod en
stimulering van ontwikkeling de achterstand wel wegwerken.
Hoofdstuk 2 Beredeneerd aanbod voor mondelinge taal en geletterdheid
Om een streefniveau voor de taalontwikkeling van kleuters te beschrijven en de leerkracht te
ondersteunen, zijn er verschillende (tussen)doelen geformuleerd. Met kennis van die doelen
kan een leerkracht bepalen met welke activiteiten een leerling stappen kan maken. Door
doelgericht te werken, werkt ze effectief.
2.1 Werken met (tussen)doelen
In afgelopen jaren zijn er tussendoelen ontwikkeld voor mondelinge communicatie in groep
1-8, beginnende geletterdheid in groep 1-3 en gevorderde geletterdheid in groep 4-8. Aan
de hand van deze tussendoelen zijn er doelen voor taal, rekenen en sociaal-emotionele
ontwikkeling bij kleuters (groep 1 en 2) gesteld en deze worden op veel scholen gebruikt.
Doelen in schema op volgende pagina.
2.2 Gefundeerde keuzes maken
Aan de hand van de doelen wordt richting gegeven aan het onderwijs. De leerkracht kan
gebruik maken van methoden en bronmateriaal om het onderwijs concreet in te vullen. Het
is belangrijk dat de leerkracht op de hoogte is van de doelen, zodat hij gefundeerde keuzes
kan maken uit de methode/bronmateriaal. Dus kijken of instructie en activiteit aansluiten,
kritisch nagaan wat het meest belangrijk is en eventueel extra dingen doen zodat kinderen
de doelen ook kúnnen bereiken.
Doelen eind groep 2 per domein:
Domein doelen jonge kind tussendoelen
Spreken en luisteren - woordenschat en woordgebruik Mondelinge communicatie:
- vloeiend en verstaanbaar vertellen - deelnemen aan gesprekken
- luisteren - interactief leren
- gesprekjes voeren - taalgebruik
- mening uiten en vragen stellen - begrijpend luisteren
- taalbeschouwing - vertellen en presenteren
