Samenvatting van het vak Inleiding Rechtspsychologie
(2023-2024), op basis van:
- Hoorcolleges door Jan de Keijzer
- Werkgroepen door Eleni Georgaki & Xiang Li
- Het boek ‘Routes van het Recht: over de
rechtspsychologie’ (2017) door Peter J.van
Koppen, Jan W.de Keijzer, Robert Horselenberg
1
en Marko Jelicic
© 2023 Rijken
)
,Inhoud
Tentamen.........................................................................................................................................................................................3
Week 1 Bewijs en overtuiging van de rechter.................................................................................................................................4
Over de rechtspsychologie...........................................................................................................................................................4
Geschiedenis............................................................................................................................................................................4
Rechtspsychologie....................................................................................................................................................................5
Klassieke experimenten in de rechtspschologie..........................................................................................................................5
Elisabeth Loftus........................................................................................................................................................................6
Ash: confomiteit.......................................................................................................................................................................6
Overige experimenten.............................................................................................................................................................6
Rechterlijke dwalingen.................................................................................................................................................................7
De waarde van bewijs..................................................................................................................................................................8
De bewijsbeslissing...................................................................................................................................................................8
Diagnostische waarde..............................................................................................................................................................9
Deskundigenbewijs................................................................................................................................................................11
Week 2: Rechterlijke besluitvorming.............................................................................................................................................14
Karakteristieke en systematische denkeigenaardigheden........................................................................................................14
Denkeigenaardigheden..........................................................................................................................................................14
Beperkte waarneming en herinnering...................................................................................................................................17
Invloeden op rechterlijke beslissingen.......................................................................................................................................18
Relatie tussen bewijs, overtuiging en straf............................................................................................................................20
Tot slot....................................................................................................................................................................................21
Week 3: Verdachtenverhoor en leugendetectie............................................................................................................................21
Het politieverhoor en valse bekentenissen...............................................................................................................................21
Valse bekentenissen...............................................................................................................................................................22
Opnames................................................................................................................................................................................25
Het proces-verbaal van een verdachtenverhoor...................................................................................................................26
Soorten verhoortechnieken...................................................................................................................................................27
Leugendetectie...........................................................................................................................................................................29
Universele problemen met leugendetectie...........................................................................................................................29
Verbaal gedrag.......................................................................................................................................................................30
Non-verbaal gedrag................................................................................................................................................................30
Polygraaf.................................................................................................................................................................................31
Week 4: Ooggetuigen: herinneren, herkennen en de herkenningsprocedure.............................................................................32
Het geheugen.............................................................................................................................................................................32
Onthouden van uiterlijk.............................................................................................................................................................34
Signalementen.......................................................................................................................................................................34
2
, Vermommingen.....................................................................................................................................................................35
Compositiefoto’s en – tekeningen.........................................................................................................................................35
Diagnostische waarde van herkenning..................................................................................................................................36
Invloeden op waarnemen......................................................................................................................................................37
Invloed op retentie.................................................................................................................................................................37
Herkenningsprocedures.............................................................................................................................................................38
Oslo-confrontatie...................................................................................................................................................................38
Het interviewen van getuigen....................................................................................................................................................40
Herinneringen en geheugen..................................................................................................................................................40
Interviewtechnieken en – protocollen...................................................................................................................................40
Conclusie h.25........................................................................................................................................................................42
Hervonden herinneringen..........................................................................................................................................................42
Posttraumatisch fenomeen: verdringing en onderdrukking..................................................................................................43
Sociocognitief fenomeen.......................................................................................................................................................44
Pseudoherinneringen door implantatie.................................................................................................................................44
Uitlokken van pseudoherinneringen door therapeutische technieken.................................................................................45
Spontaan hervonden herinneringen......................................................................................................................................45
Beoordelen van de authenticiteit van hervonden herinneringen.........................................................................................45
Lessen voor de hedendaagse klinisch-psychologische praktijk.............................................................................................46
Conclusie................................................................................................................................................................................46
Bronnen..........................................................................................................................................................................................46
TENTAMEN
Het tentamen vindt plaats op 12 januari 2024 van 13.00-16.00. Het bestaat volledig uit open vragen die op de computer
beantwoord moeten worden met beperkte schrijfruimte.
Veel behandeld/extra belangrijk zijn de volgende onderwerpen en begrippen:
- Diagnostische waarde (ook berekenen)
- Overtuigingsparadox en compensatoir straffen
- Denkeigenaardigheden
o Confirmation bias
o Belief perseverance
o Tunnelvisie
o Cognitieve dissonantie
- Compliance
- Suggestibiliteit
- Acquiescence
- Obedience
- Waarneming/onthouden/retentie en invloeden daarop
- Reid-techniek
- Valse bekentenissen (factoren)
- Leugendetectie (m.u.v. universele problemen met leugendetectie)
- Oslo-confrontatie en gemaakte fouten in aanwijzen verdachte
- Controlevragentechniek
3
, - Deskundigenbewijs (bijdragen en valkuilen)
- Fout-positief/fout-negatief
- Druk en suggestie tijdens politieverhoor
- Bronverwarring/pseudo-herinneringen
- Episodisch/semantisch geheugen
- Holistic based
- Dissociatieve amnesie
Deze hoofdstukken/onderwerpen zijn niet (expliciet) behandeld in de hoorcolleges of werkgroepen, maar wel in de literatuur
en dus hierin opgenomen (minder goed leren):
- Stereotypering
- Heuristieken
- Selectieve bekrachtiging
- Foresic confirmation bias
- Vermommingen
- Composities
- Signalementen (m.u.v. holistic based)
- Opnames
- Proces-verbaal
- Fouten bij videofragmenten
- Interviewen van getuigen
- Het geheugen (m.u.v. episodisch/semantisch geheugen)
- Hervonden herinneringen (m.u.v. cognitieve dissonantie)
WEEK 1 BEWIJS EN OVERTUIGING VAN DE RECHTER
H1: Over de rechtspsychologie
H2: Klassieke experimenten in de rechtspsychologie
H21: Het deskundigenbewijs van de rechtspsycholoog (ook in Week 5)
H24: Het geheugen van getuigen: herinneren, vergeten en vergissen (ook in Week 4)
H47: Rechterlijke dwalingen (ook in week 5)
H17: De waarde van bewijs (Reizen met mijn Rechter) --> p. 342-346
De Keijser, J.W., Elffers, H., Kok, R.M., Sjerps, M. (2009). Bijkans begrepen: Feitelijk en vermeend begrip van
forensische deskundigenrapportages onder rechters, advocaten en deskundigen. Den Haag: Boom Juridische
uitgevers. P. 1-19 & 63-67
OVER DE RECHTSPSYCHOLOGIE
GESCHIEDENIS
Rechtspsychologie is een vrij jonge wetenschap. Beslissingen worden in onzekerheid genomen en daar komen psychologische
invalshoeken bij kijken. Verschillende handboeken:
1977: theorie over rechterlijke beslissingen (Crombag, Wijkerslooth, Cohen)
1991: de menselijke factor (Van Koppen en Crombag)
1997: het hart van de zaak (Van Koppen, Hessing & Crombag)
2002: het recht van binnen (Van Koppen, Hessing, Merckelbach & Crombag)
2010: reizen met mijn rechter (Van Koppen, Merckelbach, Jelicic & de Keijser)
2017: routes van het recht (Van Koppen, de Keijser, Horselenberg & Jelicic)
Er zijn ook een aantal tijdschriften die over de rechtspsychologie gaan:
Legal and Criminological Psychology
4
, Psychology, Crime & Law
Law and Human Behavior
Behavioral Sciences & the Law
Psychology, Public Policy, and Law
European Association of Psychology and Law (EAPL): promoten onderzoek, lesgeven en interactie psychologie en recht.
Zaak Maddie McCann: meisje verdwenen, getuigen gaven omschrijving van blanke man tussen 20 en 40 met kort bruin haar.
Getuigen werden gevraagd de compositietekening te herkennen, maar als je geen reden hebt om iets te herinneren, zal je
het later (het was 6 jaar later) waarschijnlijk ook niet herkennen. Dit komt doordat je geen motivatie had om dit later te
herinneren. Omstandigheden van waarnemen, retentieperiode van waarnemen, problemen met herkennen en problemen
met reproduceren van het beeld van compositietekeningen spelen een rol.
RECHTSPSYCHOLOGIE
=de studie van gedrag dat onder invloed van het recht staat of zou moeten staan & de studie van het recht als
gedragstechnologie. Het recht is normatief (=hoe het zou moeten zijn) en de psychologie is descriptief (=beschrijvend).
Pijlers van de rechtspsychologie:
Waarnemen
Herinneren
Waarderen (van bewijs bijvoorbeeld)
Detecteren (opsporen, leugendetectie)
Beslissen
Doordat rechtspsychologie een toegepaste vorm van psychologie is, is het nadrukkelijk gebaseerd op empirisch onderzoek
wat wordt vertaald naar wat het zou kunnen betekenen in de rechtspraktijk.
Onderzoek naar wie?
- Rechtssubjecten in het algemeen (samenleving) - Rechters
- Plegers van misdrijven - Officiers van Justitie
- Verdachten - Advocaten
- Slachtoffers - Reclassering
- Getuigen - Deskundigen (gedrags- & technisch)
Combag: de rechtspsychologie laat met regelmaat zien dat met door juriste gebruikte middelen de beoogde toestand
(=schuldigen veroordeeld, maar onschuldigen niet veroordelen) niet of gedeeltelijk wordt bereikt. Veel van onze rechtsregels
zijn ook bedoeld om onschuldigen te beschermen. De rechtspsychologie levert, doordat de beoogde toestand niet of
gedeeltelijk wordt bereikt, aanwijzingen voor verbetering van procedures en identificatie van valkuilen in juridisch denken en
beslissen.
KLASSIEKE EXPERIMENTEN IN DE RECHTSPSCHOLOGIE
Bij klassieke experimenten zijn een aantal begrippen van belang:
Design=klassiek experimenteel ontwerp met voormeting en nameting met daartussen een manipulatie bij de
experimentele groep., quasi-experimenten=experimenten die afwijken van het klassieke design
Source monitor error=bronfout of bronverwarring wanneer mensen iets suggereren aan zichzelf.
Crashing memories=pseudo-herinnering, iets herinneren wat er nooit is geweest
Rechtspsychologie is een combinatie van disciplines en gebruikt als methodes voor onderzoek onder andere:
1. Reconstructie van zaken
5
, 2. Dosssieronderzoek: interessant omdat de rechter dan voorafgaand aan de zitting informatie heeft over de
verdachte, waarbij er eenzijdig aan de hand van een scenario iets verteld wordt.
3. Observatie
4. Vragenlijsten
Er is vooral veel experimenteel onderzoek. Er worden effecten onderzocht door experimenten met hoge interne validiteit,
maar niet altijd grote externe validiteit
9 klassieke experimenten worden in het boek en hieronder besproken, omdat de mechanismen en effecten die
gedemonstreerd zijn zo basaal en ingebakken zijn in ons cognitief functioneren dat zij in de rechtspraktijk in tal van stadia en
procedures een rol spelen.
ELISABETH LOFTUS
Onderzoek om aan te tonen hoe gevoelig/kwetsbaar mensen zijn voor suggestie. Zij liet proefpersonen een filmpjes zien van
twee botsende auto’s. Ze werden ingedeeld in 3 groepen, waarbij de vraag steeds was “hoe hard reden de auto’s toen te
tegen elkaar…”?
- Knalden -> 61 km/h
- Botsten -> 51 km/h
- Raakten -> 42 km/h
Dit geeft het effect van post-hoc (achteraf) informatie op herinneringen weer. Het experiment is van belang voor de
rechtspraktijk omdat het laat zien dat het geheugen kan veranderen door achteraf misleidende informatie te geven: getuigen
staan na een misdrijf onder allerlei invloeden (bijv. praten met politie) waardoor er herinneringen aangepraat kunnen
worden die er nooit zijn geweest. Aanbevelingen zijn om zo weinig mogelijk gesloten vragen stellen en de getuige/verdachte
in eigen woorden laten vertellen.
ASH: CONFOMITEIT
Onderzoek uit 1955 naar compliance=groepsconformiteit. Mensen zijn sociale wezens die zich aanpassen aan de mensen om
zich heen. De mate waarin mensen dit doen wordt compliance genoemd. Proefpersonen werden ingedeeld in groepjes van 4
tot 10 personen, waarbij het grootste deel medeonderzoekers (=confederate) waren en 1 onwetende proefpersoon. Er werd
gevraagd welke van de plaatjes overeenkwamen met de getoonde lijnen. Zij gaven structureel het foute antwoord en er werd
gekeken hoeveel echte proefpersonen meegingen met het foute meerderheidsstandpunt.
In controle-conditie gaf maar 1% het foute antwoord, maar in dit experiment paste 37% zich aan het meerderheidsstandpunt
aan. Verschil compliance en suggestie: compliance=willens en wetens aanpassen aan het meerderheidsstandpunt, terwijl
suggestie onbewust gebeurt. Dit experiment is van belang voor de rechtspraktijk, omdat:
- Groepsconformiteit wordt gezien als een van de processen die het optreden van tunnelvisie in groepen kunnen
versterken: dat kan een rol spelen tijdens de opsporing, vervolging en berechtiging doordat beslissingen in
samenspraak worden genomen in groepen die structureel samenwerken.
- Slechts door het organiseren van tegenspraak en bewustzijn van groepsdruk kan in de fase van Team Grootschalige
Opsporing (TGO) het opsporingsproces gewaakt worden tegen tunnelvisie.
- Bij het beslissen over bewijs en straf door rechters in de raadkamer wordt de beslissing naar buiten gebracht als
unaniem en eventuele discussie en verschillen afgeschermd met het geheim van de raadkamer. Om zich tegen
groepsconformiteit te wapenen, mag de jongste of minst ervaren rechter of raadsheer als eerst het woord voeren bij
de beraadslaging -> niet conformeren aan een nog onbekend meerderheidsstandpunt.
OVERIGE EXPERIMENTEN
6
