Inleiding forensische psychiatrie en
psychologie
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Tbs: niet langer behandelen dan noodzakelijk, niet korter dan nodig................................2
Hoofdstuk 4 Risicotaxatie in de tbs.........................................................................................................5
Hoofdstuk 5 Agressie in forensisch psychiatrische instellingen..............................................................7
Hoofdstuk 8 Pedofilie, pedoseksualiteit en andere parafilieën.............................................................10
Hoofdstuk 12 Juridische kaders in Nederland.......................................................................................14
Hoofdstuk 15 Relevante psychische stoornissen in de strafrechtpleging..............................................17
Hoofdstuk 24 Slachtoffers van misdrijven.............................................................................................23
Hoofdstuk 26 Psychiatrische stoornissen en detentie...........................................................................25
Hoofdstuk 29 Risicotaxatie in de forensische psychiatrie: fundamenten en praktijk............................27
Kronenberg & de Wilde – Strafuitsluitingsgronden..............................................................................32
Kronenberg & de Wilde – Het rechterlijk beslissingsschema................................................................36
Zeven visies op een psychiatrische stoornis..........................................................................................40
Het psychologisch onderzoek en de daarop gebaseerde rapportage pro Justitia.................................42
Nauta et al. – Is het stoornisvereiste onmisbaar voor tbs?...................................................................51
De Vries et al. – Het vereiste gevaar voor tbs.......................................................................................53
Drost – Specifieke kennis, vaardigheden en attitudes...........................................................................56
Den Boer – Het psychiatrisch onderzoek..............................................................................................58
Den Boer & Prinsen – De conclusie en het advies................................................................................61
Van Marle – Psychische stoornissen bij zedendelinquenten.................................................................66
Van Beek – Behandeling van zedendelinquenten.................................................................................69
Van Mulbregt – Hoe gaat het met de weigerende observandus?.........................................................72
Den Boer en Van Mulbregt – Toerekening in tweedracht.....................................................................74
Fritzon et al. – Understanding the relationships between trauma and criminogenic risk using the risk-
need-responsivity model......................................................................................................................76
Dalhuisen & Bosma – Victim-Offender Contact in Forensic Mental Health..........................................78
Van Denderen et al. – Contact between victim and offenders in forensic mental health settings........81
1
,Hoofdstuk 1 Tbs: niet langer behandelen dan noodzakelijk, niet korter dan
nodig
De tbs, terbeschikkingstelling, is een maatregel voor speciale preventie, dat wil zeggen:
specifiek gericht op het individu dat een misdaad heeft gepleegd onder invloed van een
psychische stoornis, en daarvan voor altijd weerhouden moet blijven. Er bestaan twee
praktische mogelijkheden om de drie kernpunten (ernstig delict, psychische stoornis,
herhaling) aan te pakken: opsluiting zodat de tbs-gestelde geen gevaar meer oplevert voor de
maatschappij en behandeling zodat de stoornis die een essentieel onderdeel is van het delict,
wordt opgeheven. In de tbs-behandeling wordt geprobeerd beide voorwaarden te combineren.
De tbs is per definitie voor onbepaalde tijd. Elk jaar of elke twee jaar verlengt de strafrechter
deze maatregel of hij beëindigt hem. In het Wetboek van Strafrecht wordt gesproken van tbs
met bevel tot verpleging en van tbs met voorwaarden.
Opsluiten, of detentie, is gericht op beveiliging en beheersing opdat de opsluiting correct
geschiedt: ze is immers een straf, een vergelding van het delict, ter afschrikking van herhaling
en van anderen die ook een delict willen plegen. Behandeling heeft een geheel andere
bedoeling, waarin motivatie zeer belangrijk is. De patiënt zal zijn gedrag moeten aanpassen en
verbeteren.
In Nederland bestaat een ‘tweesporenstelsel’ van straffen en maatregelen en de mogelijke
combinatie daarvan in de vorm van eerst gevangenisstraf en dan de maatregel, het zogeheten
combinatievonnis. De Klassieke Richting gaat uit van een vrij, verantwoordelijk mens,
terwijl de Moderne Richting uitgaat van een door biologische, psychologische of sociale
factoren gedetermineerd mens. De straf past bij de Klassieke Richting en de lengte ervan
wordt bepaald door hoeveel schuld er is te vergelden gezien de ernst van het delict en de
persoonlijkheid van de dader. De maatregel past bij de Moderne Richting en de lengte ervan
wordt bepaald door de gevaarlijkheid. De tbs-maatregel is van onbepaalde duur, omdat niet
kan worden vastgesteld hoe lang iemand gevaarlijk is. In de praktijk wordt tbs wel als een
straf ervaren, juist vanwege de onzekerheid over de duur en de diep in het persoonlijke leven
doordringende behandeling.
De wettelijke voorwaarden voor oplegging van tbs zijn:
Er moet tijdens het begaan van het strafbare feit sprake zijn geweest van een
gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens van
betrokkene.
Er moet sprake zijn van een misdrijf, waarop naar de wettelijke omschrijving een
gevangenisstraf van vier jaren of meer is gesteld dan wel een misdrijf dat behoort tot
een der onder lid 1 sub 1 van artikel 37a Sr nader genoemde misdrijven.
De veiligheid van anderen, dan wel de algemene veiligheid van personen of goederen
moet het opleggen van de maatregel eisen. Dit is het gevaarscriterium. Als de
betrokkene alleen voor zichzelf gevaar oplevert, is tbs niet mogelijk.
De psychische stoornis moet in elk geval tijdens het begaan van het bedoelde misdrijf
hebben bestaan: het gelijktijdigheidsverband.
De rechter is niet gebonden aan het advies. Bij de verdachte die weigert mee te werken
aan het onderzoek, vervalt de eis van een multidisciplinair advies. De rechter moet dan
zo veel mogelijk proberen terug te vallen op andere, bijv. eerdere, rapportages, maar
kan uiteindelijk zelf de stoornis wel of niet vaststellen.
2
, De oplegging van de maatregel dient ten slotte ook te voldoen aan maatstaven van
proportionaliteit en subsidiariteit. De maatregel moet proportioneel zijn in de ernst
van het delict, de gestoordheid van de verdachte en de opgelegde behandeling. De
subsidiariteit is erin gelegen dat het gewenste effect van de maatregel bereikt moet
zien te worden met de minst ingrijpende middelen. Vervolgens dient de uitvoering van
de maatregel te voldoen aan de eisen van doelmatigheid en effectiviteit: de inzet van
de middelen moet onmiddellijk gericht zijn op het bereiken van de van tevoren
bepaalde doelen en die doelen moeten uiteindelijk ook bereikt worden.
De voorwaarden hebben als gevolg dat niet alle psychisch gestoorde delinquenten tbs kunnen
krijgen. Dat geldt evenzeer voor gevaarlijke delinquenten zonder psychische stoornis.
Wanneer er geen psychische stoornis wordt aangetroffen bij de dader, kan hem of haar dus
geen tbs worden opgelegd. Er is dan sprake van een volledig toerekenen door de rechter.
Vrijwel alle psychiatrische stoornissen vallen onder de beschrijving van een gebrekkige
ontwikkeling en/of ziekelijke ontwikkeling van de geestvermogens. Tbs kan echter alleen
worden opgelegd door de rechter wanneer twee rapporten zijn uitgebracht, één door een
psychiater en één door een andere gedragsdeskundige. Zij schrijven ieder een rapport, maar
met een gezamenlijke conclusie. Uitdrukkelijk staat vermeld dat de psychische stoornis zich
moet hebben voorgedaan op het moment zelf van het delict waarvan de verdachte wordt
beschuldigd. In het geval dat er minder keuzevrijheid is door de aanwezigheid van een
stoornis, kan iemand strafrechtelijk ook minder verantwoordelijk worden gehouden voor het
misdrijf. De aanwezige stoornis moet behandeld worden om herhaalde delicten te voorkomen:
de tbs duurt zo lang als noodzakelijk is om het gevaar dat van de dader uitgaat tot redelijke
proporties te verminderen. In de praktijk worden de principes van de stepped care gebruikt: er
wordt begonnen met de zwaarste variant van behandeling wanneer de dader die nodig heeft.
Wanneer deze behandeling haar werking heeft gedaan, kan een variant met meer vrijheden
worden uitgevoerd, uitlopend tot verlofmogelijkheden buiten de kliniek en eventueel verdere
behandeling in een resocialisatieafdeling en forensische polikliniek.
Het doel van een behandeling is niet het genezen van de stoornis, maar het opheffen van
iemands gevaarlijkheid. Door deze expliciete dwang ontstaat een behandeldruk op de tbs-
gestelde die dan kan weigeren of kan meewerken aan de behandeling. Vaak spelen er ook
andere factoren een rol, zoals biopsychologische predisposities, situatieve factoren en
belastende omstandigheden. Dit zijn factoren die een grote invloed uitoefenen op gedrag, en
dus ook op toekomstig delictgedrag. Een objectieve aanvulling is de risicotaxatie, een manier
om risicofactoren en de ernst ervan bij iemand vast te stellen via een vooraf vastgestelde
factorenlijst. De Psychopathy Checklist-Revised is een diagnostisch instrument om
psychopathie vast te stellen, geen risicotaxatie-instrument. Wel geeft de aanwezigheid van
psychopathie een verhoogd risico van antisociale gedragingen en delicten, zeker wanneer
andere psychische aandoeningen aanwezig zijn. Een delictanalyse is een analyse van alle
factoren die hebben geleid tot het delict of de delicten. Hierin is een uitvoerige psychiatrische
diagnostiek opgenomen, psychologische diagnostiek en testbevindingen van de persoon en de
delictsituatie, relevante bevindingen uit de processen-verbaal en een werkhypothese over hoe
het delict tot stand is gekomen. De organisatie van de individueel bepaalde delictanalyse en de
gemeten relevante risicofactoren tot een behandelplan wordt risicomanagement genoemd.
3
, De tenuitvoerlegging van de tbs wordt ‘zoveel mogelijk dienstbaar gemaakt aan de
behandeling van de veroordeelde en de voorbereiding op diens terugkeer in de maatschappij,
met inachtneming van het karakter van die maatregel’. ‘Zoveel mogelijk’ geeft aan dat die
terugkeer niet ten koste van alles moet worden bereikt. Bescherming van de samenleving is
het belangrijkste doel van de tbs. Tegenwoordig ligt de nadruk sterk op beveiliging.
Risicotaxatie tijdens het verblijf in de inrichting is verplicht voordat verlof kan worden
gegeven. Eerst is er dan sprake van ‘beveiligd verlof’ voordat tot begeleid verlof kan worden
overgegaan. Intensieve toetsing vindt opnieuw plaats bij de overgang tot onbegeleid verlof en
daarna proefverlof.
Of een patiënt ingaat op het behandelingsaanbod of niet, hangt niet alleen af van diens
motivatie voor behandeling en van de psychische stoornis, maar ook of het aanbod passend is
bij diens leerstijl en omstandigheden (zorg op maat). De onbepaalde duur van de tbs is
hierbij een belangrijke stok achter de deur: wie niet deelneemt, zal in zijn risicopatroon niet
veranderen, waardoor de tbs doorgaans door de rechter zal worden verlengd. Voor de
intramurale tbs-behandeling in gesloten of halfopen afdelingen is het sociotherapeutische
klimaat kenmerkend en bepalend. In dit klimaat mogen fouten worden gemaakt om van te
leren, maar verbaal en fysiek geweld blijven uit den boze. Voor de extramurale behandeling
wordt gewerkt met afnemend gecontroleerde interventies: de resocialisatieafdeling op het
kliniekterrein, de transmurale voorziening in de stad en gesprekstherapieën in de forensisch
psychiatrische polikliniek.
Er bestaan uitzonderingen op de tbs-maatregel van onbepaalde duur. Ten eerste kent de tbs
een voorwaardelijke vorm. Een voorwaarde kan zijn dat men zich laat opnemen in een
verslavingskliniek, als vrijwillig patiënt. Op niet meewerken aan zo’n voorwaarde staat een
sanctie: er vindt alsnog plaatsing in een tbs-kliniek plaats. Bij schending van de voorwaarden
en ook bij dreigend gevaar kan de tbs worden omgezet in de onvoorwaardelijke vorm. Ten
tweede kent deze vorm, die wel tbs met bevel tot (dwang)verpleging wordt genoemd, een
uitzondering. Wanneer de tbs is opgelegd voor een ‘niet-geweldsdelict’, zoals bedreiging, kan
de tbs maar maximaal vier jaar duren (gemaximeerde tbs).
De tbs wordt in beginsel opgelegd voor twee jaar, maar kan verlengd worden met één of twee
jaar. Zowel de terbeschikkinggestelde als het OM kan in beroep gaan tegen de
verlengingsbeslissing. Voor verlenging geldt hetzelfde gevaarscriterium als voor oplegging.
Wanneer het gaat om een verlenging die de duur van zes jaar te boven laat gaan, is ook een
advies van onafhankelijke gedragsdeskundigen vereist. Hoe langer de tbs duurt, hoe zwaarder
de rechter de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit laat wegen. Beëindiging van de
tbs kan enkel nadat een jaar voorwaardelijke beëindiging heeft plaatsgevonden.
Het begrip verpleging valt uiteen in beveiliging en verzorging, waaronder ook het aanbieden
en stimuleren van behandeling valt. Behandeling is ‘het samenstel van handelingen, gericht
op een dusdanige vermindering van de uit de stoornis van de geestvermogens voortvloeiende
gevaarlijkheid van de verpleegde voor de veiligheid van anderen dan de verpleegde of de
algemene veiligheid van personen of goederen, dat het doen terugkeren van de verpleegde in
de maatschappij verantwoord is’. Een terbeschikkinggestelde heeft overigens geen expliciet
recht op behandeling, maar de directeur van de kliniek heeft de plicht tot behandeling
(zorgplicht).
4
