Samengevat door: Aela Andrée
Eeuwen des onderscheids
Samenvatting deel II
Wim Blockmans & Peter Hoppenbrouwers
Middeleeuwse Geschiedenis, Universiteit Leiden
,Hoofdstuk 6: Religieuze vernieuwing en kerkhervorming
De ideologie van monniken vormden een standaard voor morele waarden en spirituele idealen die
onbereikbaar was voor gewone gelovigen. Deze ‘gewone gelovigen’ konden alleen via schenkingen
zich redding in het hiernamaals verzekeren. Dit zorgde voor een aanwas van rijkdom voor de abdijen.
Anderzijds werden kerkelijke zaken in allerlei opzichten vermengd met wereldlijke belangen. Kerken
en kloosters waren onder andere in het bezit van leken. Deze lieten zich ook in met de benoeming
van bisschoppen en abten. De abten zouden an sich zich ook weer mengen in het wereldlijk bestuur.
In de loop van de 11e en 12e eeuw zou de kerk op deze punten ingrijpende veranderingen
ondergaan. De greep van monniken op de kerk zou verslapen, de bemoeienis van leken-aristocraten
zou drastisch worden teruggedrongen en de macht en ambitie van de paus zou tot ongekende
hoogte toenemen. Dit hervormingsprogramma zou zich onder de noemer Libertas Ecclesiae (‘vrijheid
van de kerk’) presenteren. Hiermee werd de bevrijding van leken bedoeld.
6.1 Hervormingsstreven
Hervormingsstreven moet niet worden verward met vernieuwingsdrang. Kerkelijke hervorming was
altijd gericht op herstel van oude waarden en verhoudingen. De hervormingsstreven van Karel de
Grote en Lodewijk de Vrome waren gericht op[ morele verbetering van individuen De hervormers
van de 1-e en 11e eeuw verschilde daarvan in 1 opzicht, naast de morele verbetering streefden zij ook
naar ingrijpende renovatie van ‘de kerk als instituut’ (‘mmstieke lichaam van Christus’ ). Hiervoor
moest de lekeninvloed wor4den teruggedrongen
Ook vonden zij dat hoge geestelijke vrij diende te zijn van morele smet. In het Tweede
Concilie van Lateranen (1139) werd besloten dat de vier hoogste wijdingsgraden(subdiaken, diaken,
priester, bisschop) zich aan het celibaat moesten houden. Het huwelijk werd nu defnities als
sacrament beschouwd. Hierdoor kreeg de geestelijkheid meer controle over het huwelijk. Deze
hervorming kon op veel tegenstand rekenen.
Paus tegen keizer: De Investtuurstriij
De hervormers richte als eerste op de lekeninvesttuur; de praktijk (vroege middeleeuwen) dat
geestelijke hoogwaardigheid bekleders – bisschoppen en abten - na hun uitverkiezing door ‘clerus en
volk’ vóór hun wijding met uiterlijke teken van hun geestelijke waardigheid (staf en ring) werden
bekleed door de koning. De koning had zo feitelijk de benoeming van bisschoppen en abten in de in
de hand; zonder investtuur konden ze hun ambt niet uitoefenen.
Dit bood de gelegenheid om kerkelijke ambten te verkopen ; simonie, een zonden. In het RR
werd dit confict versterkt door twee zaken: (1) vanaf Oto I bemoeiden koningen zich met de
pauskeuze en (2) Rooms koningen schakelde bisschoppen in voor het landbestuur.; bisschoppen of
abten werden soms bekleed met titels als graaf of hertog. De bisschoppen die een wereldlijk
bestuursambt in bezit kregen hadden deze in leen; zij waren vazallen.
In Engeland was het minder urgent; bisschoppen werden (sedert 1066) wel beschouwd als
kroonvazallen maar ze werden nooit benoemd in wereldlijke bestuursambten. In Frankrijk werden
wel regelmatig bisschoppen bekleed met grafelijk gezag. In Noord-Frankrijk (bv Reims en Laon)
traden bisschoppen wel op als stadsleer; hoofd van wereldlijk bestuur over de stad en haar
omgeving. Het feit dat de Franse koning niet de benoemingen van alle bisdommen in handen het,
maakte de strijd minder hevig.
Het hervormingsprogramma
,Het ofensief van pausen tegen lekeninvestituur is in het RR in gang gezet door de koning; Hendrik III
(1039-1056) liet zijn neef Bruno van Egisheim tot paus kiezen (Leo IX 1049-1054). Onder Leo ’s gezag
versterkte de positie van de paus. Hierin werd hij gesteund door de hervormingsgezinde elementen
aan de curie(pauselijk hof). De twee meest radicale hervormers waren Humbert(verheven tot
kardinaal bisschop) en Hildebrand van Soana (1059; beheer pauselijke fnanciën).
In 1059 hervormde zij de paus keuze; deze werd niet langer gekozen door ‘volk en clerus’
maar door het ‘college van kardinalen’. Daarmee was de keuze van de paus nog niet vrij van
lekenbemoeienis omdat deze hoge geestelijken eveneens telgen van adellijke families uit Rome
waren en omdat de benoemingen nog steeds in het openbaar waren bleef bemoeienis niet uit. In
1216 werd voor het eerst geëxperimenteerd met besloten benoeming maar deze werd pas in 1274
de regel.
In 1073 werd Hildebrand paus Gregorius VII(1073-1085) en zou het hervormingsstreven
pauselijke politiek maken. In 1075 kwam hij met het Dictatus Papae (‘Uitspraken van de paus’).:
‘Dat hij [ de paus] alleen over de keizerlijke insignia [‘waardigheidstekenen’] mag
beschikken. Dat hij keizers kan afzeten. Dat hij de enige is wiens voeten gekust
moeten worden door alle vorsten. Dat hij door niemand geoordeeld kan worden.
Dat de bisschop van Rome, indien canoniek gewijd, zonder twijfel heilig is door de
verdiensten van Sint-Petrus.’
Dit is een extreme herinterpretatie van de tweezwaardenleer; een blauwdruk van een nieuwe
hiërocratische wereldorde die breekt met de ceasoropapistische orde. Innocentius III (1198-1216)
voegde daar aan toe dat de keizer zijn zwaard ‘van de Paus’ had ontvangen om de kerk te
beschermen; hiermee had de paus beschikking over beide zwaarden.
De strijd tussen paus en de Duitse koning barste los in1075 toen Hendrik IV Tedald tot
aartsbisschop van Milaan installeerde terwijl er al een kandidaat door de paus was goedgekeurd. In
reactie zete Gregorius Hendrik uit zijn ambt en deed hem in de ban. Dit demonstreerde de nieuwe
pauselijke macht. Een deel van de Duitse adel kwam nu in opstand tegen Hendrik waardoor zijn
positie werd bedreigd. In 1077 vroeg Hendrik de kerk openlijk om vergeving en trok het boetekleed
aan bij Canossa.
De paus formuleerde nu de relatie tussen koningen en pausen nog strakker; de koning
diende oboediens (gehoorzaam), utilis (nuttig) en idoneus (geschikt) te zijn aan, voor en naar het
oordeel van de paus. De paus wou de het exclusieve recht van keizerschap de Duitsers ontnemen,
hierin werd hij gesteund door een deel van het Duitse en Italiaanse episcopaat. Het eerste
dieptepunt van de strijd werd bereikt tussen 1076 en 1122; er werden tegenpausen en
tegenkoningen aangesteld en diabolisering en verketering van de tegenstander vond plaats. Hendrik
V (1106-1125) volgde zijn vader op en hervate de strijd. In 1122 kwam het compromis; Concordaat
van Worms; de koning deed afstand van de investituur, daarnaast moest hij de inmenging van leken
gevrijwaarde verkiezingen van bisschoppen garanderen, hij behield wel recht op de smmbolen van de
investituur. Daarnaast werd er geprobeerd het eigenkerkensmsteem terug te dringen.
De aanzet tot je kruistochten
Aangezien het de paus politiek en militaire middelen ontbrak was hij aangewezen op ideologische
propaganda, diplomatieke bravoure en kerkelijke sancties. Zijn machtigste middel was ‘de algemene
oproep om de kerk door een heilige oorlog te verdedigen tegen vijanden van het geloof’. De eerste
oproep tot kruistocht naar Palestina om het Heilige graf te bevrijden van islamitische overheersen
kwam in 1095 van paus Urbanus II (Concilie van Clermond-Ferrand). In de canons van het concilie
, werd vastgelegd dat strijders louter voor het geloof ten strijden moesten trekken, dus niet voor ijdele
roem of materieel gewin; hiervoor zou volle afaat van zonden worden verleend.
Bescherming van het Bmzantijnse rijk was niet louter het doel(de kruisvaarders zouden er
alleen ‘doorheen’ reizen) maar een pauselijke vazalstaat Palestina zou een mooi resultaat van de
geboden gelegenheid zijn.
De invasies in het Midden Oosten gingen gepaard met intensieve propagandacampagne. De
Godsvredebeweging, de investituurstrijd, de steun aan de Iberische Reconquista en de grote
hervorming hadden een nieuw elan aan de paus en kerk gegeven.
De religieuze drijfveren van de grote massa kruisvaarders valt niet te ontkennen; zij waren
pelgrims, zelfs martelaren en ‘nieuwe apostelen’. Abt Guibert de Nogent voltooide in 1108 zijn ‘Gods
daden door de Franken’, relaas over de eerste kruistocht. Kruistochten waren nooit louter ‘militaire
campagnes’ maar in eerste plaats ‘devotionele daden en een middel van verlossing’(Madden 1999);
echte kruisvaarders werden nooit primair gedreven door gewin maar wilden hun zonden vergeven
hebben en hun ziel gered. Hiervoor waren zijn bereid fnanciële ofers te brengen, familieleden en
bezittingen te verlaten en zware ontberingen te lijden.
Een hele reeks pauselijke oproepen tot kruistochten zouden volgen. In 1230 begon de Duitse
Orde aan de permanente kolonisatie van de nog door heidense Baltische gebieden, te beginnen met
Pruisen. Deze eerste aanvalsactiviteiten kregen van de paus de stempel van ‘kruistocht’. Het zelfde
gold halverwege d e13e eeuw voor de strijd tegen de ‘als keters uitgebannen christelijke groepen’ in
Iberië, Italië en Zuid-Frankrijk. Hier vielen religieuze, politieke en economische belangen niet langer
van elkaar te onderscheiden.
De pauseliike aanspraken op het hoogste gezag
De twee belangrijkste niet-militaire wapens die de paus ten dienste stonden waren excommunicate
en het interjict(opschorten van kerkelijke diensten binnen een bepaald gebied). Nog zwaarder woog
de beschuldiging van keterij; hierna konden wereldlijke borsten om militaire bijstand worden
verzocht. Zie voor heel veel namen van landen, vorsten pausen ed. blz. 264+265. De paus probeert
wereldlijke vorsten tot leenman van de paus te maken. Dat lukt bij Jan zonder Land, maar Willem de
Veroveraar ne Barbarossa zouden daar ‘niet ingetrapt’ zijn. In 1213 werd Jan Zonder Land dus wel
een pauselijke vazal; Engeland en Ierland zou hij nu in leen hebben van Innocentius III. In ruil koos
Innocentius III de kant van jan in diens strijd tegen de opstandige adel en werd het
interdict ,waaronder Engeland in1208 was vastgelegd, opgeheven. In dezelfde periode wist
Innocentius III zijn formele leenheerschappij over het koninkrijk Sicilië te vestigen.
Dit streven is uiteraard niet zonder oppositie gebleven. Frederik Barbarossa ging opnieuw de
strijd met de paus aan. Maar ook uit klerikale kring kwam weerstand.
6.2 De ‘Pauseliike Monarchie’
De gestage versteviging van de pauselijke greep op de kerk ging gepaard met (1) de uitbouw van
centrale bestuursorganen in Rome. Het college van kardinalen (Sancti Collegium; Heilige College)
groeide in de 12e eeuw uit tot het belangrijkste advies- en besturingsorgaan van de paus. Hierdoor
veranderde de samenstelling van het college. Aanvankelijk waren de taken – correspondentie,
liturgie in pauselijke kerken, het beheer van goederen, gezagsrechten en inkomsten – nog
ongescheiden maar vanaf de tweede helf van de 12 e eeuw tekenden zich gespecialiseerde
afdelingen af.
Het hoogste oordelende gezag van de paus werd paas in de 12 e eeuw geïnstitutionaliseerd.
De pausen trokken steeds meer rechtspraak naar zich toe. De curie probeerde de toename van
