De kleine Johannes, Fredrik van Eeden (1887)
Salamander Klassiek, Amsterdam, 10e druk
Samenvatting
Johannes woont samen met zijn vader aan de rand van de natuur. Hij heeft veel fantasie en houdt veel
van de natuur en dieren, waaronder zijn kat Simon en hond Presto.
Op een keer tijdens een boottochtje ontmoet hij Windekind, een elf. Johannes raakt meteen bevriend
met Windekind. Samen maken ze een ‘reis’ langs vele dieren. Johannes is namelijk klein gemaakt
door Windekind en hij kan de dieren verstaan. Op een feest in een konijnenhol ontmoet Johannes de
koning van de elfen, genaamd Oberon. Oberon geeft hem een gouden sleuteltje, waarop Johannes
moet passen. De sleutel past op een kistje met kostbaarheden. Johannes verstopt de sleutel.
Johannes verlangt thuis telkens naar Windekind, maar pas na een tijdje gaan ze weer samen op pad.
Omdat Johannes de wereld nu door de wereld van de dieren ziet, beseft hij dat de mensen alles steeds
verpesten. Hij wil daarom niet terugkeren naar de mensen en hij besluit bij Windekind te gaan leven.
Johannes is erg gelukkig en Windekind brengt hem naar de kabouter Wistik, die opzoek is naar het
‘boek met het ware’, dat groot geluk en vrede moet brengen. Johannes denkt constant aan het boekje
en hij begint te twijfelen. Ook geniet hij niet meer zo van de natuur als eerst. Hij gaat terug naar
Wistik, die vertelt dat de mensen de kist en de elfen de sleutel van het kistje moeten hebben. Als hij
terugkomt heeft Windekind hem verlaten en hij wordt erg eenzaam. Toch wil hij niet naar huis en
daarom trekt hij bij een ouder echtpaar in.
Dan ontmoet hij Robinetta, waarop Johannes verliefd wordt. Robinetta denkt dat ze weet welk boek
Johannes bedoelt en dat ze het thuis heeft liggen. Ze bedoelt hier de Bijbel mee, maar dit is niet het
boek dat Johannes zoekt en hij spreekt er slecht over. Het wordt hem daarom verboden nog langer met
Robinetta om te gaan. Nu is hij zowel Robinetta als Windekind kwijt en hij is erg eenzaam.
In de eenzame stemming wordt hij door Pluizer gevonden, die zegt alles te weten. Johannes is eerst
bang voor hem, met name omdat hij zegt dat Wistik niets is. Hij neemt Johannes mee naar de stad en
de achterbuurten daarvan. Hij wordt voorgesteld aan Hein, de dood, waar hij ziet hoe alle mensen
eindigen. Hij wordt gedwongen op te groeien. Hij volgt lessen bij docter Cijfer. Hij vergeet Windekind
en Robinetta, maar wordt steeds eenzamer en treuriger, maar hij is niet in staat om bij hen weg te gaan,
totdat ze zijn zieke vader opzoeken, die docter Cijfer open wil snijden voor onderzoek.
Johannes gaat terug naar de duinen en ziet Windekind weer terug. Daar ontmoet hij ook een mens, die
alles is en alles van Johannes’ leven heeft meegemaakt. Hij wijst Johannes naar de kant waar de
mensheid is, maar ook het verdriet. Johannes moet kiezen tussen Windekind en het mens en hij kiest
voor het mens.
Titelverklaring
Het hele verhaal gaat over Johannes, over de manier waarop hij zich ontwikkelt van de ‘kleine
Johannes’ naar de volwassen Johannes. (Zoals in het nawoord benadrukt wordt, komt de ontwikkeling
van Johannes overeen met de ontwikkeling van Van Eeden zelf. )
Motto
Het boek heeft geen motto.
Thema
De ontwikkeling van een mens: in het boek ontwikkelt Johannes zich van een jongen tot een
volwassen man. De fasen van het leven worden uitgebeeld door de personages Windekind, Robinetta,
Pluizer en Cijfer en het mens op het einde van het boek. Zo staat Windekind voor Johannes’
kindertijd, waarin hij veel fantaseert, waarin hij alles gelooft en waarin alles mooi is. Robinetta staat
symbool voor de volgende levensfase: de puberteit, waarin hij voor het eerst verliefd wordt. In de fase
22
, met Pluizer en docter cijfer ontwikkelt Johannes zijn verstand, maar ook leert hij de dood kennen en
ziet hij in dat de wereld niet overal zo mooi is als hij dacht. Daarna, als hij kiest om met het mens mee
te gaan en niet met Windekind, heeft Johannes als het ware zijn ontwikkeling doorlopen en is hij
volwassen. Op dat moment keert hij weer terug naar het ‘gewone’ leven. Wistik en Hein; de drang
naar antwoorden en de dood, zijn dingen die de mens altijd bij blijven. 1
Motieven
-Tegenstellingen: er zijn veel tegenstellingen in het boek te vinden, zoals het goede van de dieren en
het slechte van de mensen; de fantasie waarin Johannes met Windekind leeft en de werkelijkheid
waarin hij later met Pluizer terug keert; de leuke wereld waarin hij leeft met de aardige Windekind en
de treurige stad waarin hij leeft met de slechte Pluizer.
-Kritiek op de mens: de mens wordt door de dieren steeds gezien als iets slechts. Ze vernielen de
natuur en doden de mensen. Ook willen ze alles in hun macht hebben.
-Natuur: Johannes houdt erg van de natuur en hij leert hier veel over van zijn vader. In zijn tijd met
Windekind is hij bijna één met de natuur en ook later blijft hij steeds naar de natuur terug verlangen.
-Keuzes: Johannes moet verschillende keuzes maken in het boek: blijft hij thuis wonen of gaat hij met
Windekind mee; kiest hij voor de kant van Wistik of van Windekind; mag Pluizer zijn vader
opensnijden ten behoeve van de wetenschap; blijft hij een kind door bij Windekind te blijven of kiest
hij voor de mens?
- Verlangen: eerst verlangt hij ernaar om te kunnen vliegen. Als hij dat met behulp van Windekind
kan, verlangt hij naar antwoorden, die hij bij Wistik krijgt. Vervolgens verlangt hij naar kennis, maar
als hij dat krijgt verlangt hij weer naar zijn vorige leven.
Idee
De mens moet keuzes maken: Johannes moet constant keuzes maken (zie motieven), tussen de
verschillende personages die de verschillende stadia van zijn ontwikkeling voorstellen. Uiteindelijk
kan hij kiezen wie hij wil zijn: een volwassen mens.
Personages
De personages worden in het boek niet uitgebreid besproken.
-Johannes is erg fantasierijk. Op schoolt speelt hij wel met andere kinderen, maar die ziet hij niet als
vrienden. Hij voelt zich meer thuis bij zijn huisdieren. Hij houdt ook veel van andere dieren, die hij
graag observeert, net als de planten. Johannes heeft respect voor de natuur. Ook is hij erg
nieuwsgierig. In het boek ontwikkelt hij zich van een kleine tot een volwassen jongen.
-Windekind is een elf en de zoon van de zon. Hij leert Johannes alles over dieren, planten en natuur.
Hij leert hem één te zijn met die natuur, waardoor Johannes zich van de mens afkeert. Windekind
heeft namelijk een hekel aan mensen.
-Wistik is een wijze kabouter die veel praat. Hij is op zoek naar het ware boekje. Hij probeert iedereen
die hij ontmoet, zo ook Johannes, naar het boekje te laten zoeken. Johannes doet dit dan ook, tegen de
raad van Windekind in. Wistik spoort hem later nog meerdere keren aan.
-Robinetta is een gelovig meisje. Johannes ziet Windekind in haar en hij wordt verliefd op haar. Ze
houdt ervan om naar Johannes verhalen te luisteren, maar als haar vader zegt dat ze niet langer met
Johannes om mag gaan, doet ze dat ook niet. In de stad ziet Johannes haar op een keer.
-Pluizer leert Johannes alles over de dood en het leven. Hij is een geleerde man en ontkent alles dat
bovenmenselijk is of met gevoelens te maken heeft. Hij ontkracht alles dat Johannes eerst mooi vond.
-Docter Cijfer leert Johannes van alles dat met wetenschap te maken heeft. Hij is niet snel tevreden,
alles moet met een getal te verklaren zijn
1
In het nawoord van het boek wordt uitgelegd hoe de personages bepaalde eigenschappen symboliseren.
23
