Samenvatting studieboek Steden vroeger en nu: een inleiding in de cultuurgeschiedenis van de Europese stad van Marlite Halbertsma, Patricia van Ulzen - ISBN: 9789062834501, Druk: 2, Uitgavejaar: 2008
Steden vroeger en nu; een inleiding in de cultuurgeschiedenis van de Europese stad
Marlite Halbertsma en Patricia van Ulzen
1. Visies op de stad
1.1 De stad als geschiedenis
De Italiaanse architectuurhistoricus Leonardo Benevolo plaatst in zijn boek De Europese Stad
de stad in de dimensies van ruimte en tijd, maar die van tijd is bij hem de belangrijkste. Hij stelt
dat de komst van de steden in de menselijke geschiedenis, ongeveer 3000 jaar v. Chr., de
afstanden tussen mensen kleiner maakte en daardoor de veranderingen bespoedigde. Daarmee
begon volgens hem het leven van de mensen de snellere tred te krijgen die de geschiedenis van
de prehistorie onderscheidt. Een andere tijdsdimensie die hij ziet is de duurzaamheid van de
menselijke omgeving. Een anker tussen het heden en de toekomst. De stad is bij hem een spoor
dat we kunnen volgen in onze zoektocht naar het verleden. Voor hem biedt de historische stad
een remedie tegen de vervreemding van de moderne mens. Hij vindt dat de oude steden van
Europa het middel bij uitstek zijn om de mens een identiteit te verschaffen. De stad biedt een
evenwicht tussen de individuele en de collectieve herinnering.
In de oudheid en de eeuwen die daarop volgden, had men een cyclisch beeld van de
geschiedenis; alles wat gebeurde, werd getoetst aan absolute grootheden. Toen aan het einde
van de 18e en begin van de 19e eeuw twee grote revoluties plaatsvonden, (de Industriële
Revolutie en de Franse Revolutie) werd dat oude beeld ingeruild voor een nieuwe. Historische
gebeurtenissen werden vanaf dat moment beschouwd als een keten van oorzaak en gevolg die
alleen in hun eigen context kunnen worden beschreven en verklaard.
Het verleden is niet alleen kenbaar via overgeleverde teksten. Een van de grote nieuwe
inzichten van de 19e eeuw is dat het verleden ook kenbaar is via de bestudering van tastbare en
zichtbare zaken zoals kunstwerken en gebouwen. De oprichting van musea en het instellen van
monumentenzorg dateren uit deze tijd. Hiervoor was ‘historische waarde’ een begrip dat men
niet kende.
Onderzoek naar de stadsgeschiedenis, het bevorderen van monumentenzorg en het streven naar
wettelijke regels voor welstand zijn onder andere te verklaren als activiteiten om het verleden
vast te houden. Cultureel erfgoed biedt mensen herkenningspunten die hen binden aan vroeger.
1.2 Een gevolg van modernisering: non-places
Een van de aspecten van de modernisering was de komst van plekken waar iedereen zijn weg
kan vinden.’Non-places’ noemde de Franse auteur Marc Augé die. Denk hierbij aan
supermarkten, benzinestations, de metro of een luchthaven.
Cultureel erfgoed heeft een eigen moraliteit. Het confronteert ons met de drie grote
levensvragen: wie ben ik? (identiteit); waar en bij wie hoor ik thuis? (sociale cohesie); waar
kom ik vandaan en wat wil ik bereiken? (doel). Daarom valt een historische blik op de stad niet
los te denken van een emotionele omgang met de stad. Het is meer dan een verzameling huizen,
straten en pleinen, het is ook de belichaming van idealen en verlangens.
1.3 De stad als ideaal
In de Bijbel komt het woord stad honderden malen voor. In het Midden-Oosten zijn wellicht de
eerste steden ter wereld gesticht. In Palestina dateert Jericho, gerekend naar de oudste
bewoning, uit 3500 v. Chr. en Jeruzalem uit 1990 v. Chr. Deze steden moeten we ons niet erg
, groot voorstellen, ze kenmerken zich door hoge en brede vestingwerken. In het Hebreeuws is
het woord voor het stichten van steden hetzelfde als het ommuren daarvan, banah.
In het Oude Testament is de stad vaak de uitdrukking van zondigheid van de mens. Jeruzalem
bekleedt in de Bijbel een bijzondere plaats. Daar stond de tempel. Het was de stad die God had
uitverkoren. God was daar letterlijk aanwezig. In het Nieuwe Testament is Jeruzalem de stad
die Christus afwijst. Het is de stad waar Christus werd gekruisigd en is opgestaan.
In de Europese cultuurgeschiedenis wemelt het van de stadsprojecten die op utopische wijze de
oplossing willen zijn voor de problemen waar de bestaande steden mee worstelen. In de
renaissance beschreven Thomas More en Tommaso Campanella ideale samenlevingen. De
structuur van hun samenlevingen werd weerspiegeld door een even harmonische, geometrische
plattegrond. Ook in de latere utopische blauwdrukken voor ideale steden komen de
geometrische plattegronden terug. Utopische steden bestaan alleen maar op papier, zoals het
Plan Voisin van de architect Le Corbusier uit 1925. Hij wilde het centrum van Parijs neerhalen
om er een reeks van grote torenflats neer te porten. Le Corbusier heeft de Bijlmer geïnspireerd.
Dit is de laatste en ook grootste uitwerking van de ideeen van Le Corbusier en is sterk utopisch
van karakter. Want volgens de plannen van toen moesten de mensen in grote flatgebouwen,
ongehinderd door het verkeer, kunnen wonen. Niets in de Bijlmer refereert aan stedelijke
patronen elders in Nederland. Van de utopie is uiteindelijk niets uitgekomen. De bewoners voor
wie de flats bedoeld waren – de witte middenklasse – kwamen niet, de verhoogde straten waren
vooral onveilig, en de groenvoorzieningen werden een vuilnisbelt.
Toen in mei 1940 de bommen op Rotterdam vielen, zag men in het stadhuis ook de positieve
kanten. Men worstelde al ver voor de oorlog met de versleten en verstopte binnenstad van
Rotterdam. Er was menig plan getekend hoe het anders en beter zou moeten.
Een ander utopisch ontwerp was ‘New Babylon’ van de Nederlandse kunstenaar Constant. Hij
ontwierp vanaf 1956 in een groot aantal tekeningen en maquettes een netwerkstad die zich
eindeloos vertakt in de ruimte; een groot labyrinth waarbinnen de bewoners zich als nomaden
verplaatsen. In de stad wordt niet gewerkt; de productie verloopt geheel automatisch en
iedereen is vrij om zich te ontplooien als spelend mens, de homo ludens.
Apocalyps is het Griekse woord voor openbaring. Apocalyptisch waren de taferelen van 11
september. De keuze van de doelwitten in Washington kan worden uitgelegd als een poging om
de centra van de mach lam te leggen, maar de destructie van de Twin Towers was vooral een
symbolische keuze. De Towers waren voor de terroristen het symbool van het goddeloze
Westen. De Twin Towers stonden voor het WTC zoals het WTC stond voor New York als het
wereldcentrum van handel en financiële diensten, en New York stond voor de suprematie van
de VS. De aanval was daarom een aanval op het icoon van de staten. In de ogen van Al Qaeda
is NY het Babylon van de moderne wereld.
1.4 De stad als verlangen
Sigmund Freud kwam met de term fetisj voor die voorwerpen of zaken waarop ons verlangen
dwangmatig wordt geprojecteerd. Kenmerkend voor de fetisj is dat het nooit bij 1 fetisj blijft;
keer op keer moet die opnieuw worden verworven en worden bijgezet bij de rest van de
verzameling. De bevrediging die met de fetisj samenhangt is niet eens zozeer het bezig als wel
het verwerven daarvan. De opgekropte spanning neemt pas af als het voorwerp verworven is,
om dan na enige tijd weer op te lopen tot de volgende aanschaf. Een ander kenmerk van de
fetisj is dat de voorwerpen nooit gebruikt worden voor datgene waarvoor ze bedoeld zijn. In
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper joyceplenter. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €2,99. Je zit daarna nergens aan vast.
