Inhoud
Aardrijkskunde.......................................................................................................................................3
Toetsdoelen:.......................................................................................................................................3
Hoofdthema 1: Het Nederlands landschap.........................................................................................4
Hoofdthema 2: bevolking en ruimte...................................................................................................8
Hoofdthema 3: Klimaatgebieden Wereld.........................................................................................10
Hoofdthema 4: bestaansmiddelen...................................................................................................14
Hoofdthema 5: Klimaten der aarde..................................................................................................16
Hoofdthema 6: water.......................................................................................................................19
Hoofdthema 6: arm en rijk...............................................................................................................20
Geschiedenis........................................................................................................................................21
Toetsdoelen:.....................................................................................................................................21
Tijdvak 1: tijd van jagers en boeren prehistorie: >3000 v. Chr..........................................................22
Overzicht:.....................................................................................................................................23
Kenmerkend aspect:.....................................................................................................................24
Canonvensers:..............................................................................................................................24
Kantelmoment: Agrarische revolutie............................................................................................25
Tijdvak 2: Tijd van de Grieken en Romeinen 3000 v. Chr. tot 500 na Chr.............................................26
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................27
Canonvensters:.............................................................................................................................27
Tijdvak 3: Tijd van monniken en ridders 500 tot 1000..........................................................................28
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................30
Canonvensters:.............................................................................................................................30
Kantelmoment: Christendom veroverd Europa............................................................................30
Tijdvak 4: Tijd van de steden en staten 1000-1500...........................................................................31
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................32
Canonvensters:.............................................................................................................................32
Kantelmomenten: Renaissance....................................................................................................34
Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers 1500-1600.............................................................................35
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................37
Canonvensers:..............................................................................................................................37
Kantelpunt: Reformatie................................................................................................................39
Tijdvak 6: Tijd van de regenten en vorsten 1600 – 1700..................................................................40
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................42
Canonvensters:.............................................................................................................................42
, Kantelmoment: wetenschappelijke revolutie...............................................................................46
Tijdvak 7 tijd van de pruiken en revoluties 1700-1800.....................................................................47
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................48
Canonvensters:.............................................................................................................................48
Kantenmoment: verlichting..........................................................................................................49
Tijdvak 8: tijd van de burgers en stoommachines 1800-1900...........................................................50
Kenmerkende aspecten................................................................................................................52
Canonvensters..............................................................................................................................53
Tijdvak 9: tijd van de wereldoorlogen en holocaust 1900-1950.......................................................55
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................56
Canonvensters:.............................................................................................................................56
Tijdvak 10: tijd van de televisie en computers 1950 - heden............................................................58
Kenmerkende aspecten:...............................................................................................................59
Canonvensters:.............................................................................................................................59
Staatsinrichting.................................................................................................................................63
Bestuur van Nederland.................................................................................................................63
De Europese Unie.........................................................................................................................63
De regering en het kabinet...........................................................................................................64
De provincie..................................................................................................................................65
Het waterschap.............................................................................................................................66
Natuur en techniek...............................................................................................................................67
Toetsdoelen:.....................................................................................................................................67
Hoofdstuk 3: Plantenrijk...................................................................................................................68
Hoofdstuk 4: Het dierenrijk..............................................................................................................70
Hoofdstuk 6: De mens......................................................................................................................73
Hoofdstuk 7: Materialen en verschijnselen......................................................................................77
Hoofdstuk 8: constructies en transport............................................................................................80
Hoofdstuk 9: energie, productie en communicatie..........................................................................82
Hoofdstuk 10: Heelal, weer en seizoenen........................................................................................84
2
, Aardrijkskunde
Toetsdoelen:
De student kan …
- de werking van endogene en exogene krachten en hoe deze op de aardkorst inwerken
beschrijven en verklaren;
- de maatregelen beschrijven en verklaren die genomen worden om bewoning door met water
bedreigde gebieden mogelijk te maken;
- wereldwijd de werking van seizoenen, de klimaten en hun spreiding, klimaatverandering en
samenhangende landschappen beschrijven en verklaren;
- de ligging van de Nederlandse landschappen en hun kenmerken beschrijven en verklaren;
- demografische kenmerken (zoals de spreiding en bevolkingsgroei/-afname, migratiestromen)
in Nederland en wereldwijd beschrijven en verklaren;
- de verschillende bestaansmiddelen (landbouw, industrie en diensten), hun kenmerken en
hun voorkomen en spreiding en daarmee samenhangende globalisering beschrijven en
verklaren;
- kaartvaardigheden toepassen.
3
,Hoofdthema 1: Het Nederlands
landschap
Basislandschappen:
Laag:
1. Duinlandschap:
Waar?: westelijke deel van Nederland dat grenst
aan de Noordzee.
Ontstaan?: De Noordzeebodem is grotendeels
bedekt met zand. Door golven van zeewater
worden zandbanken gevormd. Met het zand
worden ook stranden gevormd. Met de
verandering van het getij verandert de waterstand
voortdurend. Vooral bij eb krijgt de wind vat op het
droge zand dat op het strand ligt. Dat zand dat
wegwaait, kan zich verderop ophopen tot duinen.
Op plaatsen waar de duinen begroeid zijn, wordt het zand door de planten ingevangen en
blijft het uiteindelijk liggen, zo worden duinen langzaam breder en hoger. Op plaatsen waar
duinen moeten aangroeien wordt helmgras geplant.
Functies duinen:
1. Zeewering
2. Recreatiegebied
3. Natuurgebied
4. Waterwingebied
Getijden: eb en vloed
In oceanen, zeeën en zee-inhammen zijn getijden merkbaar. Per etmaal (24uur) wordt het twee keer
eb en twee keer vloed.
2. Veenlandschap:
Waar?: - Laagveengebieden in delen Noord- en Zuid-Holland, Utrecht, Overijsel, Friesland
en Groningen. (Laag Nederland: Grasland, sloten en meren, geen akkers (te nat!).)
- Hoogveengebieden in Oost-Groningen, Drenthe, Noord-
Brabant en Noord-Limburg.( Hoog Nederland: Grasland,
rechte kanalen en langgerekte dorpen, landschap is open.)
Ontstaan?: Laagveen wordt onder de grondwaterspiegel gevormd. In
Nederland is de vorming van laagveen begonnen tijdens het Atlanticum
(een periode in het Holoceen, zo'n 8000 tot 5000 jaar geleden).
In West-Nederland was veenvorming een indirect gevolg van de
zeespiegelstijging na de laatste ijstijd. Er werd steeds meer zand op de kust afgezet,
waardoor er strandwallen ontstonden en het achterland werd afgesloten van de zee. In het
West- en Noord-Nederlandse laagland konden zich in die natte omstandigheden uitgestrekte
moerasbossen ontwikkelen. Hierin werd het zogenaamde Hollandveen gevormd. Dit veen is
gevormd uit de resten van verschillende soorten planten, zoals biezen, gagel, riet en zelfs
elzen.
4
, In Oost-Nederland verliep het ontstaan van de veengebieden anders. Hier ontstond eerst
laagveen op plaatsen waar de waterafvoer beperkt was. Vooral in door de wind uitgeblazen
laagten en in pingoruïnes en beekdalen kon veenvorming optreden, want in deze laagten
verzamelde het regenwater zich, zodat het er altijd vochtigheid was. De laagtes vulden zich
met veen, maar het veenmos dat er groeide zoog regenwater op en zorgde ervoor dat er
veenkussens konden ontstaan die boven het omringende land uitgroeiden.
In de middeleeuwen werd dit gebied gebruikt voor turfwinning. Aanvankelijk werd er veen
weggegraven dat aan de oppervlakte lag. Maar toen het veen op was, haalden de mensen
het uit de sloten. Het uitgebaggerde veen werd vervolgens te drogen gelegd op een smalle
langgerekte akker naast de sloot. Zo’n akker heet een legakker. Wanneer het veen verdroogd
was (turf), werd het in blokken afgestoken en als brandstof vervoerd naar grote steden. De
sloten werden breder door turfwinning. Zo breed dat zelfs bij stormen de overgebleven
smalle akkers wegsloegen door de golven van het water. Hierdoor zijn er in West-Nederland
veel plassen ontstaan. Veel plassen zijn later weer drooggemaakt. De plassen die zijn
overgebleven, worden gebruikt voor de recreatie en als natuurgebied.
3. Zeekleilandschap:
Waar?: Net achter de kustgebieden. (laag Nederland)
Ontstaan: In het westen van Nederland ontstond 5.000 jaar geleden
een waddengebied ongeveer net zo groot als de Waddenzee nu. Aan
het einde van de ijstijd steeg de zeespiegel en vormden zich kleine
eilanden voor de kust van West-Nederland. Achter die kleine
eilanden, in het waddengebied, werd zeeklei afgezet. Er ontstonden
uitgestrekte laagveenmoerassen bovenop zeekleigebieden. In de
middeleeuwen is het merendeel van die laagveenmoerassen tijdens
een aantal stormen weggeslagen door de golven van de zee en van
de plaatselijke meren. Uit die gebieden is later het zeekleilandschap ontstaan.
Het zeekleilandschap is vlak en open. Op zeekleigronden vindt doorgaans grootschalige
landbouw plaats. Kleigrond is namelijk erg voedselrijk, houdt lang water vast en levert grote
opbrengsten per hectare. (Duinen en Dijken, Veel akkers, Landbouw.)
Droogmakerijen zijn gebieden waarbij door windmolens het water uit de meren
weggepompt werd totdat ze droog kwamen te liggen.
Kwelders zijn te vinden op de grens van land en zee. Het zijn begroeide, buitendijks gelegen,
zoute of brakke gebieden die bij laagwater droog liggen en bij hoogwater kunnen
overstromen. Het zijn bijzondere gebieden met vaak zeldzame flora en fauna.
4. Rivierkleilandschap:
Waar? Langs de kustlijn van de Noordzee ligt het duinlandschap, met
stranden, duinen en dijken. Vanuit het oosten doorsnijden de grote
rivieren Rijn en Maas verschillenden landschappen in Nederland.
Hier vind je een rivierenlandschap. (Waal, Maas, Neder-Rijn, IJsel)
5
, Als je in een luchtballon boven het rivierengebied vaart dan valt op dat het een erg plat
landschap is dat doorsneden wordt door rivieren maar ook door langwerpige oude
rivierlopen. Toch blijkt, bij nauwkeurig kijken, dat het bestaat uit een veelzijdig microreliëf. In
de lengte naast de rivieren vinden we bijvoorbeeld oeverwallen. Dat zijn lage zandruggen van
enkele tientallen tot honderden meters breed, die alleen bij zeer hoog water onderlopen.
Achter de oeverwallen vind je laagtes, de zogenaamde kommen. Als er geen dijken zouden
zijn, zouden deze vaak onder water staan.
Vooral in de benedenloop gaat een rivier meanderen (slingeren).
Delta: gebied in de benedenloop van een rivier, waar de rivier zich opsplitst. De Rijn splitst
zich in Nederland op in andere rivieren.
Droogmakerij: Drooggemaakt meer of deel van de zee. Ligt beneden de zeespiegel, bestaat
voornamelijk uit zeekleigrond, heeft blokvormige akkers en moet bemaald worden om droog
te blijven.
Hoog:
5. Zandlandschap:
- Onvruchtbaar
- Stuifduinen
- Sporen landijs zichtbaar --> zwerfkeien en stuwwallen
Waar?: Het zandlandschap beslaat grote delen van het noorden,
midden en zuiden van ons land. Weliswaar bestaat het
zandlandschap overal uit zand, maar per regio zijn er opvallende verschillen die een
onderverdeling rechtvaardigen in het noordelijk zandgebied, het Midden-Nederlands
zandgebied en het zuidelijk zandgebied.
Het noordelijk zandgebied (Groningen, Friesland, Drenthe en het noorden van Overijssel) is een
vrij laag glooiend gebied waar keileem en dekzand aan het oppervlak liggen
Het noordelijk zandgebied is een vrij laag, glooiend gebied met op enkele plekken heuvels, zoals
de Hondsrug in Drenthe, de omgeving van Steenwijk in Noord-Overijssel, Gaasterland in
Friesland en Wieringen en Texel in Noord-Holland. Het gebied is gevormd tijdens verschillende
ijstijden. Het is het enige deel van ons land dat twee keer door Scandinavisch landijs bedekt is
geweest, namelijk tijdens het Elsterien (rond 425.000 jaar geleden) en tijdens het Saalien (rond
200.000 jaar geleden). Ook de laatste ijstijd, waarin gletsjers Nederland niet bereikten maar wel
dicht in de buurt kwamen, heeft een grote invloed op het noordelijk zandlandschap gehad. In
gebieden waar keileem aan het oppervlak ligt is de afwatering vaak beperkt, waardoor
hoogveenmoerassen voorkomen. Een voorbeeld is het Fochtelooërveen in Drenthe..
Het Midden-Nederlands zandgebied (Utrecht, Gelderland, zuidelijk Overijssel) omvat stuwwallen
zoals de yVeluwe en het Montferland met daartussen laaggelegen zachtglooiende
dekzandgebieden.
Het Midden-Nederlands zandgebied is voor Nederlandse begrippen behoorlijk rijk aan reliëf. Hier
liggen de stuwwallen van het Gooi, de Utrechtse Heuvelrug, de Veluwe, het Rijk van Nijmegen,
6
