DCO Gezondheidsvaardigheden
Literatuur bij dit digitale hoorcollege:
• Bestudeer de powerpointvan dit college inclusief de filmpjes die daarin zijn opgenomen (ca. 40 min.)
• Uit ‘Burgt van der M., Verhulst F. “Doen en blijven doen” 5e her. druk. 2018 BSL paragraaf 1.5.1
(p.10) en 6.3 (p. 80)
• Evt. extra: Lees: “Verschil moet er zijn” inaugurele rede door prof . dr. maria van den
muijsenbergh http://www.pharos.nl/documents/doc/oratie_maria_muijsenbergh_lr.pdfHierin vind
je de rede beschreven op B2 niveau en ook een versie op het niveau voor laaggeletterde lezers
‘Analfabetisme is gevaar voor de gezondheid’
- Weten hoe het lichaam werkt
- Zorggesprek begrijpen
- Symptomen kunnen beschrijven
- Chronologie in eigen ziektegeschiedenis beschrijven
- Oorzaken van ziekte begrijpen
- Instructies begrijpen en navolgen
Er zijn specifieke wijken te vinden waar vaker dan gemiddeld mensen met een stapeling van
gezondheidsproblemen of gezondheidsrisico’s te maken hebben. Dit heeft voor een groot deel te
maken met het niveau van geletterdheid / gezondheidsvaardigheden van de bewoners.
In Utrecht geldt dit voor de wijken Zuidwest, Overvecht, Binnenstad en Noordwest, waar ook Dhr de
Weert woont (centrale casus dit blok).
Voor huisartsen in deze wijken is het ook niet even makkelijk, patiënten spreken bijvoorbeeld vaak
de taal niet. Een huisarts die werkt in een wijk met 170 verschillende nationaliteiten aan het woord:
“Mensen krijgen al op jonge leeftijd te maken met ziekten. Veel patiënten hebben chronische ziekten
en last van vermoeidheid of pijn in het lichaam. Vaak is er een relatie met andere problemen.
Mensen met schulden bijvoorbeeld, zijn vaak moe of hebben pijn. Met een tabletje tegen hoge
bloeddruk los je de achterliggende stress niet op.” Dit maakt het dus voor huisartsen lastig om de
exacte aard van de problemen in kaart te brengen.
Wat betekent het om laaggeletterd te zijn?
Laaggeletterden ondervinden verschillende problematiek rondom de gezondheidszorg. Ze kunnen
bijvoorbeeld afdelingen in ziekenhuizen niet vinden, flyers niet lezen, begrijpen bijsluiters niet of
kunnen medicijnen van elkaar niet onderscheiden. Laaggeletterden hebben moeite met lezen,
schrijven, digitale vaardigheden en rekenen. Vooral deze laatste twee worden nog wel eens
vergeten.
Wat is de relatie tussen laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden?
In de literatuur wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten gezondheidsvaardigheden:
- Functionele gezondheidsvaardigheden → Spreken, lezen, schrijven, rekenen; het vermogen
om schriftelijke of mondelinge informatie te verkrijgen over ziekte en gezondheidszorg en
om deze informatie toe te passen op de eigen situatie.
- Interactieve gezondheidsvaardigheden → Het vermogen om informatie te verkrijgen en deze
toe te passen op de eigen situatie.
, - Kritische gezondheidsvaardigheden → Het vermogen om informatie kritisch te analyseren en
te gebruiken om meer greep op eigen leven te krijgen; de vaardigheden om
gezondheidsinformatie kritisch te analyseren en deze te gebruiken om meer controle uit te
oefenen over het eigen leven.
Deze indeling laat zien dat gezondheidsvaardigheden enerzijds samenhangen met lees-, schrijf- en
rekenvaardigheden, maar tegelijkertijd veel meer inhouden. Een goede geletterdheid gaat niet
automatisch samen met voldoende gezondheidsvaardigheden. Bovendien kan de situatie invloed
hebben: mensen kunnen minder gezondheidsvaardig blijken in een stresssituatie, bijvoorbeeld als zij
slecht nieuws krijgen. ‘Health literacy’ is dus een complex en dynamisch begrip.
Wordt het begrip ‘health literacy’ eng opgevat, dan wordt daarmee verwezen naar functionele
geletterdheid: heeft een patiënt zodanige basisvaardigheden in lezen en schrijven dat hij of zij
adequaat kan omgaan met informatie over ziekte, gezondheid en zorg?
Functionele (laag)geletterdheid
Opgedeeld in niveaus:
A1: zeer eenvoudige zinnen
A2: korte eenvoudige gesprekken
B1: iets uitgebreidere gesprekken
B2: complexere gesprekken
C1: kan vrijwel alles bespreken
C2: vloeiend Nederlands (op minimaal HBO-taalniveau)
➔ 1/3 mensen met niveau A1-A2 heeft een migratie-achtergrond
➔ 1e generatie Marokkaanse vrouwen: 90% analfabeet
Gezondheidsvaardigheden / Health literacy
= de vaardigheden van individuen om informatie over gezondheid te verkrijgen, te begrijpen en te
gebruiken bij het nemen van gezondheidsgerelateerde beslissingen.
➔ Hoe ga ik met mijn gezondheid om en hoe kan ik dit zelf ook vormgeven?
Volgens WHO: “De cognitieve en sociale vaardigheden die men nodig heeft voor het verkrijgen,
begrijpen en toepassen van informatie voor het bevorderen of behouden van een goede
gezondheid.”
Dit gaat echter niet alleen om kunnen spreken, lezen, rekenen en schrijven, maar ook om:
- Interactieve health literacy
o De juiste vragen stellen in de juiste vorm
o Zelf op zoek gaan naar informatie
o Informatie toepassen op eigen leven
- Kritische health literacy
o Kritisch analyseren van informatie
o Gebruik van informatie om meer controle op eigen leven uit te oefenen
- Psychologische en sociale vaardigheden
o Motivatie, zelfdiscipline 5% van de hoger opgeleiden heeft
o Zelfvertrouwen, vragen durven stellen lagere gezondheidsvaardigheden
Wanneer we kijken naar het model van Van der Burgt: doen en blijven doen, zijn knelpunten bij
zelfmanagement door beperkte gezondheidsvaardigheden onder meer:
- De hulpvraag verwoorden; het is moeilijk de klachten en hulpvraag duidelijk uit te leggen aan
anderen.
, - Begrijpen; een deel van de informatie komt niet over en er ontstaan gemakkelijk
misverstanden. Generaliseren van de informatie (transfer) wordt daardoor bemoeilijkt.
- De stappen Willen en Kunnen; de mogelijkheden zijn niet altijd duidelijk en het is moeilijk om
instructies correct uit te voeren.
- De stappen Doen en Blijven doen; adviezen worden minder vaak opgevolgd of maar voor
korte tijd.
- De stap Blijven doen; het is moeilijk om in lastige of nieuwe situaties oplossingen te
bedenken.
Al deze dingen dragen eraan bij dat laaggeletterden een slechtere gezondheid hebben. Ze kunnen
minder ‘profiteren’ van de zorg en behandeling die ze ontvangen.
Voor de stap ‘Begrijpen’ probeert de zorgverlener inzicht te krijgen in de factoren die hierop van
invloed zijn. Met het perspectief van de patiënt voor ogen – zijn doelen en wensen – kan de
zorgverlener informatie selecteren die voor deze patiënt uiteindelijk van belang is en zijn manier van
communiceren afstemmen op de patiënt. Heel veel zorgverleners staan er niet bij stil dat een deel
van hun patiënten laaggeletterd is, vooral niet als deze patiënten Nederlands spreken. Pas als ze op
signalen letten, herkennen ze laaggeletterdheid (zie hieronder). Mensen schamen zich vaak dat ze
niet goed kunnen lezen en schrijven dus vraag hier ook op een respectvolle manier naar. Om de stap
Begrijpen goed te laten verlopen probeert de zorgverlener een antwoord te krijgen op de volgende
vragen:
- Hoe zijn de gezondheidsvaardigheden van de patiënt? Is er sprake van laaggeletterdheid?
- Aan welke informatie heeft de patiënt nu behoefte?
o Wat wil hij op dit moment weten?
o Wat weet hij al?
- Welke informatie:
o Is de informatie voor de patiënt belangrijk en bruikbaar (welke soorten)?
o Is de informatie nu van belang, wat kan later?
- Wat zijn de voorwaarden om informatie op te nemen bij de patiënt en in de omgeving?
o Hoeveel informatie is voor de patiënt hanteerbaar? Denk aan emoties.
o Welke middelen kunnen helpen informatie op te nemen en te onthouden?
Hoe gezondheidsvaardig is Nederland?
In Nederland is 9,5% van de Nederlandse bevolking van 18 jaar en ouder onvoldoende
gezondheidsvaardig en 26,9% heeft beperkte gezondheidsvaardigheden. 36,4% van de volwassen
Nederlanders is dus onvoldoende of beperkt gezondheidsvaardig (cijfers 2017). Dit betekent dus dat
3 tot 4 op de 10 volwassen Nederlanders beschikt over te weinig vaardigheden om informatie over
gezondheid en gezondheidszorg voldoende te kunnen begrijpen en gebruiken voor het nemen van
beslissingen ten aanzien van de eigen gezondheid en welzijn.
De mate waarin iemand gezondheidsvaardig is wordt zowel bepaald door kenmerken van een
persoon zelf als kenmerken van ons zorgsysteem. Geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, ervaren
gezondheid, sociaal-economische status, kennis, vaardigheden, vertrouwen in eigen kunnen, cultuur
en de sociale context waarin iemand woont zijn voorbeelden van individuele factoren die van invloed
zijn op de mate waarin iemand gezondheidsvaardig is.
Aan de kant van het zorgsysteem zijn de toegankelijkheid en organisatie van de zorg, de wijze
waarop informatie wordt aangeboden en de wijze waarop er gecommuniceerd wordt door
zorgverleners van invloed in hoeverre mensen voldoende gezondheidsvaardig zijn. Naarmate de zorg
ingewikkelder en onoverzichtelijker is, stelt dit hogere eisen aan iemands gezondheidsvaardigheden.
