Samenvatting
PB1602
Onderzoekspracticum kwalitatief onderzoek
Hans Smits
,Toelichting
Dit is een samenvatting van het boek onder redactie van Ritchie, Lewis, McNaughton Ni-
cholls en Ormston (2014), Qualitative Research Practice. A Guide for Social Students &
Researchers, 2nd ed. London: Sage Publications Ltd. Daarnaast heb ik relevante informatie
uit yOUlearn en een samenvatting van de stof uit Willis (1999), Cognitive Interviewing: A
“How To” Guide opgenomen.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Voorbeeld
Belangrijk aandachtspunt
Box
Tabel
De stof uit yOUlearn en uit Willis, Cognitive Interviewing
2
,Inhoud
Thema 1 – De theorie van kwalitatief onderzoek ...................................................................... 5
1.1 Theoretische inbedding .................................................................................................... 5
De grondslagen van kwalitatief onderzoek ........................................................................ 5
De aard van kwalitatief onderzoek ................................................................................ 5
Belangrijke filosofische kwesties in sociaal onderzoek .................................................. 6
Positivisme en de wetenschappelijke methode............................................................. 8
Belangrijke ontwikkelingen en tradities in kwalitatief onderzoek ................................. 9
Het kiezen van een benadering .................................................................................... 11
Kwalitatief onderzoek: de benadering binnen deze cursus ......................................... 12
1.2 Wanneer kwalitatief onderzoek ..................................................................................... 14
Wanneer kwalitatief onderzoek? ................................................................................. 14
Eén studie is geen studie .............................................................................................. 14
Kiezen tussen kwalitatief en kwantitatief .................................................................... 15
1.3 Onderzoeksvragen, design, methoden .......................................................................... 15
Ontwerpkwesties ............................................................................................................. 15
Opstellen van onderzoeksvragen ................................................................................. 15
Kiezen van dataverzamelingsmethoden ...................................................................... 17
1.4 Ethiek bij kwalitatief onderzoek ..................................................................................... 20
Ethiek en integriteit ...................................................................................................... 20
Het ontstaan van ethische commissies ........................................................................ 20
1.5 Steekproeven.................................................................................................................. 23
Populaties en steekproeven ......................................................................................... 23
Fasen bij het doelgericht samenstellen van een steekproef ....................................... 27
Uitvoering van het steekproefontwerp ....................................................................... 29
Thema 2 – Kwalitatief onderzoek in de praktijk ...................................................................... 31
2.1 Diepte-interviews voorbereiden .................................................................................... 31
Opstellen van topiclijsten ............................................................................................. 31
2.2 Diepte-interviews uitvoeren .......................................................................................... 33
Vormen en eigenschappen van diepte-interviews ...................................................... 33
De fasen van een interview .......................................................................................... 34
Het formuleren van vragen om breedte en diepte te bereiken .................................. 36
Ondersteuning van de gespreksdynamiek ................................................................... 38
Omgaan met moeilijke situaties in interviews ............................................................. 39
Praktische overwegingen ............................................................................................. 40
2.3 Transcriberen en coderen .............................................................................................. 41
Kwalitatief onderzoek: transcripten invoeren en analyseren ...................................... 41
Tradities en benaderingen ........................................................................................... 41
Het analysetraject ........................................................................................................ 43
Een kwestie van terminologie ...................................................................................... 44
Formele analyse ........................................................................................................... 44
Datamanagement – een overzicht ............................................................................... 45
Abstractie en interpretatie – een overzicht ................................................................. 45
Routes door het analytisch proces ............................................................................... 46
3
, 2.4 Diepte-interviews rapporteren ...................................................................................... 47
Kwalitatieve onderzoeksresultaten .............................................................................. 48
Uitdagingen bij de rapportage van kwalitatieve data .................................................. 49
Het beschrijven van onderzoeksresultaten.................................................................. 49
Thema 3 – Oefenopdracht kwalitatief onderzoek ................................................................... 53
Thema 4 – Deelopdracht kwalitatief onderzoek ...................................................................... 53
Thema 5 – Observeren ............................................................................................................. 54
5.1 De theorie van observeren ............................................................................................. 54
De aard van observationeel bewijs .............................................................................. 54
De keuze voor observatie als methode ........................................................................ 55
Verzamelen van observatiedata................................................................................... 56
Het vastleggen van observatiegegevens ...................................................................... 58
Internetobservatie........................................................................................................ 59
Over gegevensbescherming ......................................................................................... 59
Voorbereiding observeren ........................................................................................... 59
Observatieschema’s ..................................................................................................... 60
5.2 De praktijk van observeren ............................................................................................ 60
5.3 Oefenen met observeren ............................................................................................... 60
Thema 6 – Cognitieve interviews ............................................................................................. 61
6.1 De theorie van cognitieve interviews ............................................................................. 61
Constructen en operationalisaties ............................................................................... 61
Kwalitatief onderzoek en operationalisaties ............................................................... 62
Validiteit ....................................................................................................................... 62
Cognitieve validiteit ...................................................................................................... 63
Cognitieve interviews ................................................................................................... 63
6.2 De praktijk van cognitieve interviews ............................................................................ 64
1. Achtergrond: methoden van cognitieve interviews................................................. 64
2. Cognitieve theorie .................................................................................................... 64
3. Technieken voor cognitieve interviews: think-aloud en verbal probing ................. 64
5. Opsporen van structurele problemen in enquêtevragen ........................................ 67
6. De volgorde van activiteiten bij cognitieve interviews ............................................ 67
7. Praktische aspecten van cognitief interviewen ....................................................... 68
8. Logistiek van het interviewen .................................................................................. 69
9. Evaluatie van de effectiviteit van cognitief interviewen .......................................... 72
6.3 Oefenen met cognitieve interviews ............................................................................... 73
4
,Thema 1 – De theorie van kwalitatief onderzoek
In dit thema wordt de algemene theoretische basis van kwalitatief onderzoek behandeld.
Daarnaast zal er aandacht worden besteed aan ethische overwegingen en het selecteren van
respondenten.
1.1 Theoretische inbedding
De grondslagen van kwalitatief onderzoek
Er zijn verschillende redenen om eerst een aantal achtergronden van kwalitatief onderzoek
onder de loep te nemen. In de eerste plaats is het belangrijk ons er van bewust te zijn dat
kwalitatief onderzoek niet op één, geaccepteerde manier plaatsvindt. Hoe onderzoekers te
werk gaan hangt af van hun overtuigingen over de wereld om hen heen (ontologie), over
kennis en hoe die verkregen wordt (epistemologie), over het doel van onderzoek, over deel-
nemers, over belanghebbenden, over de financiering en over de onderzoekers zelf. Ten
tweede hangt het antwoord op de vraag hoe onderzoek zou moeten plaatsvinden samen
met standpunten die mensen innemen in een aantal filosofische kwesties. Sommige auteurs
vinden dat verschillende methodologische benaderingen steunen op specifieke filosofische
en theoretische uitgangspunten. Anderen menen dat methoden die samenhangen met ver-
schillende filosofische standpunten elk hun waarde hebben. In beide gevallen geldt dat dui-
delijkheid over de achtergronden van de verschillende methoden bijdragen aan beter onder-
zoek. Tenslotte vindt het in dit boek beschreven onderzoek plaats in een specifieke onder-
zoeksomgeving, die een combinatie van filosofie, onderzoeksdoelen, deelnemers, financiers
en belanghebbenden weerspiegelt. Het is belangrijk die achtergronden te kennen om de be-
tekenis ervan voor eigen doelen op waarde te kunnen schatten.
De aard van kwalitatief onderzoek
Kwalitatief onderzoek omvat een breed scala aan meningen, benaderingen en methoden.
Ondanks die verscheidenheid zijn er ook gemeenschappelijke kenmerken. Box 1.1 geeft een
opsomming van deze kenmerken. Desondanks blijft het moeilijk een allesomvattende defini-
tie van kwalitatief onderzoek te geven.
Box 1.1 Gemeenschappelijke kenmerken van kwalitatief onderzoek
› Gericht op het diepgaand begrijpen van de sociale werkelijkheid van deelnemers,
door kennis te nemen van hun situatie, ervaringen, meningen en geschiedenis
› Gebruik van niet-gestandaardiseerde, aanpasbare methoden om gegevens te verza-
melen die relevant zijn voor de sociale context van het onderzoek
› Gegevens zijn gedetailleerd, rijk en complex
› Analyse behoudt de complexiteit en nuance en doet recht aan de uniciteit van elke
deelnemer en situatie
› Openheid voor nieuwe categorieën en inzichten bij analyse en interpretatie
› Uitkomsten met gedetailleerde beschrijvingen van het onderzochte fenomeen
› Reflectieve aanpak, waarbij de rol en het perspectief van de onderzoeker in het on-
derzoeksproces worden erkend
5
,Belangrijke filosofische kwesties in sociaal onderzoek
Om de verschillen in benadering van onderzoekers te begrijpen, is het belangrijk om kennis
te nemen van verschillende ontologische en epistemologische opvattingen. De keuzen die
onderzoekers hierin maken bepalen hun benadering van kwalitatief onderzoek.
Ontologie
▌Ontologie gaat over de aard van de werkelijkheid. Er zijn twee belangrijke ontologische in-
zichten: realisme en idealisme. ▌Realisme is gebaseerd op de gedachte dat er een externe
realiteit bestaat die onafhankelijk is van onze opvattingen of ons begrip ervan. ▌Idealisme
stelt dat de realiteit alleen kenbaar is door de menselijke geest en onze opvattingen. Er be-
staat geen onafhankelijke werkelijkheid. Box 1.2 geeft een opsomming van een aantal opvat-
tingen en nuances tussen deze twee uitersten.
Box 1.2 Ontologische opvattingen
De aard van de werkelijkheid en wat we erover kunnen weten
Realisme
Een externe werkelijkheid bestaat onafhankelijk van onze opvattingen of ons begrip.
› Naïef realisme of oppervlakkig realisme: de werkelijkheid kan direct en accuraat
worden waargenomen
› Voorzichtig realisme: de werkelijkheid kan alleen bij benadering of onvolledig wor-
den gekend
› Diepterealisme, kritisch of transcendent realisme: de werkelijkheid bestaat uit ver-
schillende niveaus: het empirische, het actuele en het werkelijke domein
› Subtiel realisme: een externe werkelijkheid bestaat, maar kan alleen door de mense-
lijke geest en sociaal geconstrueerde betekenis gekend worden
› Materialisme erkent alleen materiële eigenschappen. Waarden, overtuigingen of
ervaringen zijn ‘epifenomenen’ die voortkomen uit de materiële werkelijkheid
Idealisme
Er bestaat geen externe werkelijkheid, onafhankelijk van opvattingen of begrijpen.
› Subtiel, contextueel of collectief idealisme: de sociale werkelijkheid bestaat uit door
mensen gemaakte en gedeelde representaties
› Relativisme of radicaal idealisme: er is geen gedeelde sociale werkelijkheid, slechts
een reeks van verschillende, individuele constructen
Een onderliggende ontologische kwestie is de vraag in hoeverre de sociale en natuurlijke
werkelijkheid gelijksoortig zijn en of de sociale werkelijkheid geheel anders is omdat die on-
derhevig is aan subjectieve interpretatie. Vroegere opvattingen geloofden in gelijksoortig-
heid, maar de meeste hedendaagse onderzoekers menen dat de sociale werkelijkheid en de
natuurlijke werkelijkheid geheel verschillen. Zij vinden dat er geen onveranderlijke wetten
kunnen bestaan die ons bestaan bepalen, omdat we als mensen keuzevrijheid hebben.
6
,Epistemologie
▌Epistemologie betreft het kennen van de werkelijkheid en houdt zich bezig met vragen over
het verkrijgen van die kennis en over de basis van onze kennis. Wat betreft het verkrijgen
van kennis is het ene gezichtspunt gebaseerd op ▌inductie, een bottom-upproces waarbij
bewijs wordt gebruikt om tot een conclusie te komen, het andere op ▌deductie, een top-
downproces waarbij bewijs wordt gebruikt om een eerder ingenomen positie te ondersteu-
nen. Kwalitatief onderzoek wordt vaak, maar onterecht, als een inductief proces aangeduid.
Volgens Blaikie en anderen bestaat er geen zuivere inductie of deductie. Blaikie stelde nog
twee strategieën voor: retroductie en abductie.
Box 1.3 Epistemologische opvattingen
Hoe we de sociale werkelijkheid kunnen kennen en beperkingen aan die kennis
› Inductieve logica bouwt kennis op door observaties van de werkelijkheid, die de
basis vormen voor de ontwikkeling van theorieën of wetten
› Deductieve logica begint met een theorie op basis waarvan een hypothese wordt
opgesteld, die wordt toegepast op observaties van de werkelijkheid. De hypothese
wordt vervolgens bevestigd of verworpen
› Retroductieve logica houdt in dat de onderzoeker de structuren of mechanismen
vaststelt die kunnen hebben geleid tot bepaalde gegevenspatronen, door het testen
van verschillende modellen
› Abductieve logica gebruikt uitspraken van deelnemers om tot een ‘technische’ weer-
gave te komen, met gebruik van categorieën
Andere epistemologische concepten:
› Fundamentele versus fallibilistische modellen van kennis: de eerste nemen aan dat
het mogelijk is de werkelijkheid precies weer te geven, de tweede ziet alle bewerin-
gen over kennis als voorlopig
› Waardengemedieerde kennis: alle kennis wordt bepaald door de waarden van de
persoon die de kennis voortbrengt of ontvangt
› Correspondentietheorie van de waarheid: een bewering is waar als die met de onaf-
hankelijke werkelijkheid overeenstemt
› Coherentietheorie van de waarheid: een bewering over de werkelijkheid is waar als
die wordt ondersteund door andere beweringen
› Pragmatische theorie van de waarheid: overtuigingen zijn juist als ze praktisch nut
hebben en als ze bruikbaar, helpend en productief zijn
Een andere belangrijke epistemologische kwestie betreft de relatie tussen onderzoeker en
onderzochte en de invloed daarvan op de connectie tussen feiten en waarden. In het ene
model is de onderzoeker objectief en waardenvrij, terwijl anderen de relatie tussen onder-
zoeker en onderzochte als interactief zien, waardoor de onderzoeker niet neutraal kan zijn.
Tussen deze twee posities – objectieve observatie en waardengemedieerde observatie –
kiezen sommigen voor ‘empathische neutraliteit’, een positie die erkent dat onderzoek niet
waardenvrij kan zijn, maar wil streven naar maximale neutraliteit en transparantie.
Een derde belangrijke kwestie richt zich op de vraag wat het betekent bepaalde beweringen
als accuraat of juist te zien. In de natuurwetenschappen is de correspondentietheorie domi-
7
,nant, in de sociale wetenschappen heeft de coherentietheorie de voorkeur. Een derde, prag-
matische theorie stelt dat een interpretatie juist is als die leidt tot de gewenste of voorspel-
de resultaten.
Positivisme en de wetenschappelijke methode
Het ▌positivisme heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling van sociaal onderzoek. Het
positivistisch denken gaat terug op Descartes, die veel belang hechtte aan objectiviteit en
bewijs in de zoektocht naar waarheid. Hume, een van de grondleggers van de empirische
traditie, stelde dat alle kennis voortkomt uit onze ervaringen en wordt verkregen door onze
zintuigen. Het baseren van bewijs op directe observatie en het verzamelen ervan op een
objectieve manier, zijn kernpunten van empirisch onderzoek. Comte, architect van het posi-
tivisme, meende dat de sociale werkelijkheid op dezelfde wijze onderzocht moet worden als
de natuurlijke werkelijkheid. Positivistische aannames zijn later verfijnd en ter discussie ge-
steld. Popper bekritiseerde bijvoorbeeld de gedachte dat wetmatigheden kunnen worden
afgeleid van observaties, omdat het altijd mogelijk is dat toekomstige observaties een uit-
zondering op de regel aantonen. Hij pleitte voor een deductieve aanpak en voor te falsifi-
ceren hypotheses. Desondanks werken veel onderzoekers met hypotheses die ze hopen te
verifiëren. Deze benadering, aangeduid als ▌post-positivisme of ▌post-empirisme, is van
grote invloed geweest op de ontwikkeling van kwantitatieve onderzoeksmethoden.
Box 1.4 Positivisme en post-positivisme
Positivisme, empirisme
› Kennis ontstaat door de zintuigen, door zorgvuldige observatie
› Regelmatigheden en patronen worden geïdentificeerd
› Inductief redeneren volgt op dataverzameling, om tot generalisatie te komen
› De werkelijkheid wordt niet beïnvloed door het onderzoeksproces, feiten en waar-
den zijn gescheiden, objectief en waardenvrij onderzoek is mogelijk
› In natuurwetenschappen gebruikte methoden zijn geschikt voor sociaal onderzoek
› De werkelijkheid kan accuraat gekend worden (correspondentietheorie)
Post-positivisme, post-empirisme, falsificationisme
› Kennis ontstaat door het toetsen van stellingen: hypothesen over causale relaties
worden afgeleid van theorieën en vervolgens empirisch getoetst
› Door deductief redeneren worden relaties en modellen verondersteld, voordat data
worden verzameld
› De werkelijkheid wordt niet beïnvloed door het onderzoeksproces, feiten en waar-
den zijn gescheiden, objectief en waardenvrij onderzoek is mogelijk
› In natuurwetenschappen gebruikte methoden zijn geschikt voor sociaal onderzoek
› De werkelijkheid kan bij benadering gekend worden, hypothesen kunnen verworpen
of voorlopig bevestigd worden, maar nooit definitief bewezen
Een onderliggende kwestie betreft het concept wetenschappelijk onderzoek. Volgens som-
migen is echte wetenschap voorbehouden aan de natuurwetenschappen. De laatste decen-
nia overheerst de gedachte dat de natuurlijke werkelijkheid niet zo stabiel en wetmatig in
8
,elkaar zit als verondersteld werd. Wetenschappers gebruiken vaak zowel inductieve als
deductieve methoden. Deze kwesties werpen vragen op rond de status van de ‘wetenschap-
pelijke methode’ waarover veel debat heeft plaatsgevonden.
Belangrijke ontwikkelingen en tradities in kwalitatief onderzoek
De hiervoor beschreven discussies over ontologie en epistemologie hebben geleid tot het
ontstaan van talrijke verschillende stromingen in kwalitatief onderzoek. Die stromingen
worden met allerlei termen aangeduid, zoals ‘scholen’, ‘tradities’ en ‘paradigma’s’. Een
aantal van deze stromingen en van belangrijke ontwikkelingen wordt hieronder opgesomd.
Interpretivisme en de oorsprong van kwalitatief onderzoek
Vroege ideeën die met kwalitatief onderzoek te maken hebben komen van Kant. Hij stelde
dat perceptie niet alleen met zintuiglijke waarneming te maken heeft, maar ook met onze
interpretatie van die waarnemingen. Kennis van de werkelijkheid is gebaseerd op ‘begrip’,
niet louter op bepaalde ervaringen. Hierop aansluitend neigen kwalitatief onderzoekers
ernaar menselijke interpretaties van de sociale werkelijkheid en de betekenis van deze in-
terpretaties voor het onderzochte fenomeen te benadrukken.
Een andere belangrijke bijdrage aan het interpretivistisch denken kwam van Dilthey. Hij
benadrukte het belang van verstehen en het bestuderen van ‘beleefde ervaringen’ in een
specifieke historische en sociale context. Hij stelde ook dat zelfbeschikking en menselijke
creativiteit ons handelen bepalen.
Box 1.5 Interpretivisme en constructivisme
› Kennis komt voort uit het onderzoeken en begrijpen van de sociale werkelijkheid
van de onderzochte personen
› Onderzoekers vormen ook meningen en interpretaties gebaseerd op die van de
deelnemers
› Het onderzoeksproces is grotendeels inductief in die zin dat interpretaties berusten
op gegevens, maar observaties worden ook door theorie bepaald
› De werkelijkheid wordt beïnvloed door het onderzoeksproces, feiten en waarden
zijn niet onderscheiden en objectief, waardenvrij onderzoek is onmogelijk
› In de natuurwetenschappen gebruikte methoden zijn niet geschikt voor het onder-
zoeken van de sociale werkelijkheid, omdat er geen sprake is van wetmatigheden
› De sociale werkelijkheid kan niet accuraat vastgelegd worden, omdat er altijd sprake
is van verschillen in perceptie en begrijpen
Weber wilde een brug slaan tussen de positivistische en interpretivistische benaderingen. Hij
benadrukte dat een onderzoeker de betekenis van sociaal handelen moet zien tegen de ach-
tergrond van materiële omstandigheden waarin mensen leven. Hij ging uit van twee soorten
begrijpen: direct observationeel begrijpen en verklarend of motiverend begrijpen. Volgens
Weber is het doel van sociaal onderzoek niet om wetmatigheden vast te stellen, maar om
begrip te hebben van subjectief betekenisvolle ervaringen.
De stroming die het belang van zowel interpretatie als observatie onderstreept staat bekend
als ▌interpretivisme. De verwante beweging van het ▌constructivisme benadrukt dat kennis
actief door mensen wordt geconstrueerd. Beide benaderingen verwerpen de gedachte van
waardeneutrale observaties en wetmatigheden en richten zich op het begrip van beleefde
9
, ervaring. Allerlei aspecten van het menselijk leven hangen samen en bepalen de manier
waarop mensen hun werkelijkheid zien. Kwalitatief onderzoek poogt de inzichten en het
handelen van deelnemers holistisch te verstaan.
Voortgang en verbreding van kwalitatief onderzoek
Vanaf de late negentiende eeuw ontwikkelde het kwalitatief onderzoek zich verder. In de
sociologie en antropologie nam het onderzoek vaak de vorm aan van etnografisch werk.
▌Etnografie probeert de sociale werkelijkheid of cultuur van specifieke groepen te begrijpen,
vaak door op te gaan in een gemeenschap. Pas halverwege de twintigste eeuw begonnen
onderzoekers ook echt met hun studieobjecten om te gaan, in plaats van slechts af te gaan
op hun observaties of het relaas van derden. De sociologie had ook oog voor de invloed van
de fenomenologie (die de betekenis die mensen hechten aan bepaalde fenomenen of ideeën
beschrijft). De ideeën hierachter leidden tot de ontwikkeling van ▌etnomethodologie, de stu-
die van de manieren waarop mensen hun sociale werkelijkheid begrijpen. ▌Conversatieana-
lyse (analyse van de manier waarop spreken is gestructureerd) en ▌discoursanalyse (analyse
van de manier waarop kennis ontstaat in betogen) zijn met elkaar verwant. Het ▌symbolisch
interactionisme richt zich op de interacties tussen mensen en de symbolische betekenissen
en interpretaties die zij geven aan hun sociale handelingen en omgevingen. Het symbolisch
interactionisme inspireerde tot de ontwikkeling van ▌grounded theory (gefundeerde theo-
rie) als methodologische benadering. Het is een van de bekendste kwalitatieve benaderingen
en beoogt de vorming van theorieën die sociale processen en handelingen verklaren door de
analyse van gegevens van deelnemers.
Het gebruik van kwalitatieve methoden kwam in de psychologie veel later dan in de sociolo-
gie. De eerste toepassingen waren de ▌persoonlijke-constructtheorie (het onderzoek naar
constructen die mensen gebruiken als ze betekenis hechten aan denken en gedrag), het
▌ethogenisch onderzoek (onderzoekt de rollen en regels waarnaar mensen handelen of juist
niet handelen) en de ▌protocolanalyse (onderzoekt denkprocessen die zich manifesteren als
mensen cognitieve taken uitvoeren). Pas in de tweede helft van de twintigste eeuw werden
kwalitatieve methoden breder toegepast en geaccepteerd in de psychologie. ▌Interpreta-
tieve fenomenologische analyse (IPA) houdt zich bezig met het vastleggen van menselijke
uitingen om hieruit af te leiden welke betekenissen mensen eraan hechten en speelt een
belangrijke rol in psychologisch kwalitatief onderzoek. Andere dominante methodologieën
zijn de gefundeerde theorie, discoursanalyse en conversatieanalyse.
Nieuwe kwalitatieve benaderingen ontstonden, maar kwamen ook onder kritiek te staan. In
reactie hierop trachtten sommige onderzoekers hun methoden te formaliseren om het be-
lang te onderstrepen van striktheid bij het verzamelen en analyseren van gegevens. In de
jaren zeventig kwam ook het kwantitatief onderzoek voor uitdagende vragen te staan. Kwali-
tatief onderzoek werd daardoor gezien als een manier waarop beperkingen van kwantitatief
onderzoek overwonnen konden worden. Andere invloeden op kwalitatieve methoden ont-
stonden in reactie op kritiek op de filosofische aannames achter sociaal onderzoek in het
algemeen. Het ▌postmodernisme bijvoorbeeld, een familie van theorieën waar ook het
▌poststructuralisme en ▌deconstructivisme onder vallen, wordt gekenmerkt door scepticis-
me ten aanzien van wetenschappelijke pogingen om objectieve verklaringen van de wer-
kelijkheid te geven. Volgens de postmodernisten bestaan er geen vaststaande of over-
koepelende betekenissen, omdat alle betekenissen het product van tijd en plaats zijn. De
opvattingen van het postmodernisme zijn verwant met de ▌kritische theorie, die mensen in
staat wil stellen beperkingen van sociale omstandigheden te overwinnen. De kritische theo-
10
